Дініміз — ислам, ұстанымыз — Ханафи мазхабы
Мұхаммед пайғамбар бір хадисінде: «Үмбетімнің ең қайырлысы менімен бірге өмір сүргендер және олардың ізіне ергендер мен одан кейінгі келген ұрпақ», — деген. Мұны исламда алғашқы үш буын деп атайды. Яғни, біріншісі – сахабалар (пайғамбардың көзін көрген, замандастары), екіншісі – табииндер (сахабалардан кейінгі келген ұрпақ), үшіншісі – атба ут-табиин (Пайғамбардан кейінгі келген үшінші ұрпақ). Бұларды «салафтар» немесе «салафис солихин» деп атайды. Салафис солихин «алғашқы қайырлы буын» дегенді білдіреді. Осы үш буынның иманы, амалы мен ілімі кейінгі мұсылмандар үшін үлгі-өрнек болып есептеледі. Бұл кезеңнен кейінгі дәуірде өмір сүрген ғұламаларды, мазхаб имамдарын «хәлафтар», яғни кейінгілер деп атайды. Ислам тарихында, кез-келген дәуірде өмір сүрген ғұламалар мен факихтер (құқықшылар), сопылар мен кәламшылар (ақида ілімінің білгірлері) Хақ жолдағы салафтар мен хәлафтарды үлгі тұтып, «әхлі сунна» пайғамбар нұсқаған тура жолдағылар) жолбасшылары ретінде танып келеді. ХІХ ғасырдан бастап Ислам әлемінде, атап айтқанда Мысыр, Үнді түбегі, Осман империясы және Ресей отарына айналған мұсылман халықтарының арасында «ихья», «ыслах», «жадид» (жаңалану, жандану, өрлеу) секілді атаулармен көрініс тапқан «реформаторлық» әрекеттер тұтас сипат ала бастады. Реформа кезінде Афғани, Абдух, Иқбал, Гаспринский, Маржани секілді саяси-ағартушылық бағытты ұстанған ғалымдар шоғыры шықты. Олар ижтихат (қоғамдағы шарттарға сәйкес үкім шығару) рухын тірілтіп, Исламды реформалауды көздеген олар, тақлид (еліктеушілік) пен хурафалықты (сенімге қайшы аңыздарға сенушілік), надандықты сынаумен қатар, Бастыстың техникалық игіліктері мен ғылымын игеруге шақырды. Олар, алғашқы үш буын кезіндегі (салафтардың) Исламның рухы мықты еді, білім беруді дамыту керек деген бағытты қолдады.
Бірақ тұтастай мазхаб имамдары мен дәстүрлі түсініктерді жоққа шығармайтын. Жоғарыда біз салаф ұғымының не екенін және қандай бағытты меңзегенін көріп отырмыз. Ал енді бұл процесті мүлдем бөлек бағытқа бұрып алған және араб ұлтшылдығын қоздырған Мұхаммед Абдуль Уахабтың әрекеті Исламның ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан бай мәдениетін, үкім шығару тәсілдерін, мазхаб ғалымдарын тұтастай жоққа шығаратын үрдіс қалыптастырды. Олар тек қана өздерін «сәлафус солихиннің» ізбасарларымыз деп танытты. Афғани, Абдух, Иқбал, Гаспринский, Маржани секілді саяси-ағартушылық бағытты ұстанған ғалымдар діни тәжірбиені сынға алса, бұлар мүлде жоққа шығаруға кірісті. Кез келген құбылыстың басы, ортасы және аяғы болатыны секілді, діни тәжірбиенің өткені мен бүгіні, келешегі сабақтастықпен өріліп, отыратын дүние. Абдулуахаб жолындағылардың діни тәжірбиені орта белінен теріске шығару ұстанымдары Ислам мәдениетінің кемінде Х-ХІІ ғасырлық бай мұрасын тәрк етумен бірдей құбылыс болды. Олардың қатқыл, мәтіншіл ұстанымдары Ислам діні аясында өзін мұсылман санайтын кез-келген ұлттардың дәстүрлі мәдени мұраларын «бидғат» деп санайтын көзқарасты қалыптастырды. Олардың түсінігіндегі Ислам діні – қоғамдық шарттарға үйлесе алмайтын, біртипті араб мұсылмандығын күштеп таңатын, мұсылмандарды жікке бөліп, бейбіт тұрғындарды қанды қасапқа салатын «жихад» ұранымен әлемге үрей туғызды.
Әбу Ханифаны «салафтардың» дәуірінде өмір сүргендігі үшін, ғалым ретінде білгенімен, Ханифи мазхабы дегенді мойындамайды. Ал, Әшари мен Матуриди сынды сенімдегі екі мазхаб имамдарын «салаф» кезеңінен кейін өмір сүрді деген желеумен тіпті де мойындамайды.
Олардың түсінігінде Ислам ақидасында өзіндік үлкен орны бар қос ғұламаның Ислам сенім негіздеріне байланысты ақыл мен нассты (Құран мен сүннет) қолдана отырып, дамытқан ақидалық мұралары күпірлік ретінде анықталды. Неохарижизм (Әзіреті Әлидің халифалық тұсында бүлік шығарған діни-саяси топ) ретінде танылып жүрген уахабилік әрекетті қалай алсақта «алғашқы үш буынның» жолындағы салафтар ретінде тани алмаймыз және «салафтардың» жолына ешбір қатысы жоқ екенін басын ашып айтуымыз керек. Керісінше Абдульуахабтың «салаф» мағынасын ұрандатып, радикалды жолға ұрындыратын бірден бір жол қылып жіберді. Қазіргі таңда салафизмді байсалды (умеренный) және радикалды деп бөліп қарау қажет дейтін пікір иелері бар. Олар өздерінің бұл пікірін салафизмнің зайырлы мемлекеттің принциптерін мойындап, қарулы әрекеттерге баруды шариғатқа қарсы іс деп санайтын, сонымен қатар мемлекет тек шариғат заңдарымен ғана өмір сүруі қажет, олай болмаса қаруға жүгіну қажет деп қарайтын екі тобы бар – деп негіздейді.
Сондықтан бірінші топты біздің мемлекеттік құрылымға қарсы келмейтін болғандықтан байсалды деп есептеп, күресеміз екінші салафизмнің радикалды тобына қарсы бағытталуы керек дейді. Салафилері мұндай санаттарға бөлуде өте сақ болу қажет дей ойлаймыз. Себебі, жоғарыда аталған екі топтың да оқитын әдебиеттері мен ақидасы бір болып табылады. Бұлардың арасында кейбір саяси ұстанымдарда ғана айырмашылық бар. Діни негіздегі ұстанымдар мен сенімдердің өзгеріске ұшырауы әдетте мүмкін емес. Бірақ, саяси көзқарастар мен ұстанымдардың мүдде мен ахуал талабына сәйкес құбылып тұратыны белгілі. Сондықтан салафизмді қарулы іс-әрекетке бару немесе бармау тұрғысынан байсалды және радикалды деп бөлуге шартты түрде келіссек те, идея тұрғысынан мұндай екі топқа бөлу мүлде қателік болып есептеледі. Тек қателік қана емес, бұлай ету мемлекет пен қоғамды салафизмге қатысты шешімдер мен шараларды қабылдау мәселесінде есептен жаңылдырады. Себебі, салафизмнің байсалдысы да, радикалдысы да ислам дініндегі ақида және құқықтық мекептердің ешбірін дұрыс деп қабылдамайды. Сонымен қатар, оларды адасқандар, бидғатшылар және тозақылар деп санайды.
Келесі кезекте мұндай адасушылықтан ислам әлемін тазарту үшін күресуге шақырады. Демек, қазіргі таңда саяси көзқарастары байсалды болып көрінген салафизмнің мадхалиттер тобы мүдде талабына сәйкес болашақта жоғарыда айтылған негізгі мақсатты жүзеге асырмауына ешкім кепіл бола алмайды. Осылайша бүгінгінің байсалды салафилері ертеңгінің радикалы болуы болашақтың еншісінен әбден күтілетін жайт. Сондықтан тек елімізді ғана емес, бүкіл ислам әлемін алаңдатып отырған, жастардың санасын улап жатқан бұл идеологияға қарсы ғылыми, ақпараттық және құқықтық тұрғыдағы тиімді шараларды қабылдау ертеңге кешіктірілетін шаруа емес. Сонымен қатар, қоғамға келетін ертеңгі апаттың алдын алуды бүгіннен бастау ел, мемлекет және болашақ ұрпақ алдындағы міндетіміз екенін ұмытпауымыз қажет.
Пайғамбар меңзеген салаф ғалымдардың шариғи үкімдері мен даналық тұлғалары қоғамды бірлікке, тату тірлікке, заман талабына сай дамуға, надандықтан қашуға, адамзатты сүюге шақыратын жол еді. Осы жолды ұстанған, тарихи сабақтастық жолымен иман іздеген әрбір қазақ ұланы Ханафи мазхабы аясында да шынайы «салафтардың» ізбасары һәм Пайғамбардың үлгілі үмметі санала алады.
Б.МОМБАЕВ,
аудан әкімінің
орынбасары.
