Тәуелсіздік тәңірдің сыйы

«Тамырсыз ағаш,тарихсыз халық болмайды» деген.Халқымыз өзінің қалыптасуы жолында  талай белдерді асып,  тар жол, тайғақ кешулерді басынан өткеріп,азаттық пен тәуелсіздікті аңсай жүріп, әр түрлі ұлт азаттық  көтерілісін басынан кешіргенін тарих беттерінен талай оқыдық. Осындай көтерілістің  қорытынды нүктесін қойып, егемендікке бастаған көтеріліс-желтоқсан көтерілісі екені даусыз.

1986 жылы мен ҚазҰУ журналистика факультетінің  5 курсында оқитынмын.

-Мемлекет басшысы өз ұлтымыздан болсын деп алаңға жиналып жатыр мыналар. Кім болса да бәрібір емес пе ,осыларды түсінбеймін,- деді оқу орнына жету үшін мінген көлігіміздің жүргізушісі. КазҰУ  қалашығына жетіп  қалған кезде көше бойлап кетіп бара жатқан жастарды көрсетіп. Қасымдағы құрбыларыммен елуді еңсерген өзге ұлт өкіліне өзіміздің ойымызды ашық айтып, дүрсе қоя бергенбіз. «Мыналардан тездетіп құтылайын»,-деді ме ол да  көлігінің жүрісін жылдамдатып, Тимириязев көшесіндегі КазҰУ қалашығының аялдамасына әкеп тастаған.

Сабақ болатын аудиторияға енгенімізде алаңға жиналып жатқан курстастарымызды көріп, бізде соларға қосылдық. Жастықтарын жалау етіп, жігерлерін алау еткен жастар, біздердің   мақсатымыз, Д.Қонаевтай  кемеңгердің Отанына. еліне сіңірген еңбегін елемей, орталықтың ықпалымен Г.В.Колбиннің Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып сайлануына  қарсылығымызды  білдірмек оймен бейбіт шеруге қатысу еді.

Тимирязев көшесінің бойымен  Брежнев алаңына беттеп келеміз.   Қалашықтан шыққан студенттердің  қарасы да көп.«Менің Қазақстаным», «Атамекен» әндерін шырқап келе жатқан біздерге көше бойындағы  үйлерден шыққан, жол бойы кездескен  өзге ағайындардың «Сендерге не жетпейді? Калбиты. Бараны есть бараны»  деп қолдарын шошайтып көрсетіп,  жиіркене қарағандары әлі күнге дейін есімізде,көз алдымызда.Сол қалпы алаңға жетіп,    көпшіліктің қатарына қосылып  қыстың қара суық ызғарына  шыдамай бүрсек қаққанымызда қазақ  жігіттерінің «Өзбек ағайындары құрлы жоқпыз ба» деп біздерді  жігерлендіргені де әлі жадымызда. Бірақ олар өздерінің тілектерін күн жылыда айтып үлгерген-ді.Біздің еншімізге қыстың қақаған үскірік аязы тиген болатын.

Түкірігің жерге түспейтін сақылдаған аяз кеш бата мүлдем күшейді. Суықтан жансызданған аяғымызды жылыту үшін онсызда қатып қалған  етіктерімізді бір-біріне соғып ,тұрған орнымызда секіріп-секіріп қойып, жылынған боламыз. Бір кезде трибунаны жағалай қоршап тұрған жасақшының бірі төменде тұрған қазақ қызының мойын орағышынан ұстап өзіне қарай жоғары тартып біраз ұстап тұрды да, бір кезде  жерге тастай салған. «Қонаев ортаға шықсын», «Әр елге-өз басшысы» деген талап-тілектерді айтып тыңдар құлақ таппай ,бағанадан бері әрең шыдап тұрған жастар алға  лап қойды. Айнала сатыр-гүтір. Біреу  құлап жатыр, біреу жылап жатыр. Енді бір сәтте өрт сөндіргіш көліктер келіп, жастарды айнала жүріп су шаша бастады…

Үстіміз су, бас киімдеріміз алаңда қалған біздер дірдектеп тұратын пәтерімізге әрең жеткен едік.Тамақтанып алған соң тағы да алаңға бармақ болдық.Солай еттік те алдымен жақын маңдағы жатақханаларға  тарату үшін Карл Маркс, Фридрих Энгелсь, Ленин томдарынан  үзінділер жазып,«Мен қазақпын деген жан алаңға жиналсын», «Қазақты тек қазақ басқару керек» деген сияқты сөздерді қосып, қағаздарды шиыршықтап бүктеп, етіктеріміздің қоныштарына салдық. Ондағы ойымыз біреу-міреу ұстап алса таба алмасын деген бала көңіл еді.Сақтық  шараларын ұмытпай,жазумызды шимақтап, сол қолымызбен  жазғанымыз есімде.Жазғандарымызды  жақын маңдағы үйлердің аулаларына тастадық, жатақханаларда тұратын таныстарымыз арқылы ішке енгіздік, тіптен болмаған жағдайда балкондарына лақтырдық.Әлі есімде кезекті бір жатақханада тұратын танысымызды шақыртып,келген шаруаларымызды айтқанымызда ол:

-Қазір кетпесеңдер ұстап беремін,-деген еді түсін суытып.Оның түріне қарап әзілі емес екенін түсінген біздер ұнжырғамыз түсіп, шарасыздықтан келген бетімізге қарай қайтқан едік.Жол бойы  «Сенген қойым сен болсаң» деп,оны  шамамыз жеткенше жер-жебіріне жетіп сыртынан сыбағанымыз бар.Салымыз түсіп кеткен.Әйтсе де ойымыз алаңға қайта бару.Көшенің қараңғылау тұсындағы бұрыштан айнала бергенде,  алдымыздан қараң етіп шыға келген ер адамнан қорқып кері шегіне бергенбіз.

— Қорықпаңдар, түнделетіп неғып жүрсіндер, қалада мынадай жағдай болып жатыр,- деп  өзінің  алаңнан келе жатқанын айтты. Бізде алаңнан келгенімізді, үнпарақтарды таратып, енді қайта алаңға жиналғанымызды айтып жатырмыз.Жаңағы жігіт«Айналайындар,қанатымен су сепкен қарлығаштай болған  қарындастарым-ай.Кейбір бауырларымыз  қазақпын деуге қорқып, алаңға барудан қашып, тығылып жатқанда сендердің мына жүрістерің жүрегімді ауыртты-ау.Бірақ амал нешік. Бүгін демалыңдар кеш болып кетті.Алаңға ертеңгісін жиналамыз.Ертеңгісін барыңдар»деді.Ол жігітті танымаймыз,өкінішке ора атын сұрамаппыз. Уәде бойынша ертеңінде алаңға қайта бет алдық.

Алаңда тұрмыз. Сықиып қаруланып алған  жасақшылар  бізді қуады, бірде біздер оларға ұмтыламыз.Сөйтіп тұрғанда  алдымызда тұрған жасақшы қолындағы қолшоқпарын (дубинкасын) сермеп кеп берді.Жаңа ғана қасымызға келіп қосылған қалалық әйелдің жан дауысы шықты.Кері шегініп тұра қашқан біздермен бірге  жаңағы әйелде  әдемі пальтосының жеңінен қолы жерге сүйретіліп қашып бара жатты.Әдемі әйел әп-сәтте қартайып,бір жағына қисайып кеткендей көрінді маған. Әлі күнге дейін сол көрініс көз алдымда тұрады.

Алаңдағы мыңдаған жастар  қозғалған сайын жағаға  ұрған толқынды көзіңе елестеткендей.Лек-легімен келіп қосылып жатқандар қаншама? Қолдарында транспоранттары бар жастарда жетерлік.Трибунаға шығып жастарға «Үйлеріңе қайтыңдар»деп ақыл айтқандарда, «Қазір шара қолданамыз» деп қорқытқандар да болды.Бірақ әбден ашынған жастардың қайту ойларында жоқ еді.

Денелерінің ірілігі біздерді екі-үш орап алатындай   жасақшылар сатырлатып қол шоқпарларын жан-жаққа сермеп, бізге қарай ұмтылғанда,жан-жаққа бытырап қашқанымыз есімде. «Батырға да жан керек» деген, 30-40 шақты адам  жан ұшыра жүгіріп,алаңның жанындағы ауылшаруашылық институты жатақханасының ішіне қашып кіргеніміз,есігі ашық бір бөлмесіне  енгеніміз,жігіттердің есікті төсек,шифонермен тіреп,біразға дейін  үнімізді шығармай отырғанымыз есімде. Артымыздан қуып келген жасақшылар жатахқананың дәлізін бір шарлап өтіп, сатырлатып қайта сыртқа беттегені естіліп тұрды.Олар ұзады-ау дегенде  бөлмелерден  қайта шықтық.Жастықты қойсаңшы, кетіп қалу жоқ,қайта алаңға келгенбіз.

Қасымдағы  курстастарымнан адасып қалғанмын.Айнала у-шу,сатыр-гүтір. Біреуді  біреу біліп болмайды. Жылап жүрміз. Сол кезде  көз алдыма тарих пәнінен  оқыған «Қанды жексенбі» келген еді. Иә, дәл сондай оқиға әсем қала, мәңгі жас қала деп жақсы көріп, мақтанатын, солай  қабылдаған Алматымызда болып жатқан еді.

Айнала аппақ қар.Күн суықтығы соншалық, түкірігің жерге түспейді.Сақылдап тұр.Жасақшылардың сұсы сияқты қаламызда жабырқау, бірақ сұп-сұр болып, сұсты кейіпке енгендей сезінгенмін сол кезде.Өзгелермен жанталасып жүріп,көшелермен жаяу жүріп, сабаққа барғанмын. Ғимараттың сырты қоршауға алыныпты.Факультетте  студенттерді түгендеп жатыр екен.

Автобусқа тиеп, қаланың сыртына, айдалаға апарып тастаған жерінен  әупірімдеп жеткен курстасым-Үрләй Рысбаева  солдаттар бұрап көгерткен қолын ,домбығып іскен саусақтарын тығып әлек.Ал қасымдағы курстасым-Бақыт Күлембекова  жасақшының қолшоқпары тиген арқасын жаза алмай, сабақ бойы қиналып отырған еді. Бүгінде пальтосының сыртынан ұрса да, қолшоқпардың ізі сол бір  сұрапыл күннің белгісіндей құрбымның арқасында  сызат, тыртық болып қалған.

«Қуырдақтың көкесін, қой сойғанда көрерсің»деген, біздерді айлап Ұлттық Қауіпсіздік  Комитетінің қызметкерлері  сабақтан соң алып қалып , сұрақтың астына алатын. Алаңда түсірілген суреттерді көрсетіп  -Ішінде танитындарың бар ма ?-дейді. Кім бастап барды, не үшін бардың ? Кім бар деді?Ертең сен үшін бүкіл туысқаның жауап береді, өзің оқудан шығарыласың. Енді жоғарғы оқу орнының  есігі өзіңе де,  сенің тұқым-тұяғыңа да жабық.Соны білесің бе?Өмір бойы соңдарыңнан аңдумен боламыз, тұқым-тұяғыңмен қудаланып өтесіңдер.Күнделікті қойылатын осындай  сансыз сұрақтан ығырымыз шығып, қиналып кеткеніміз де рас.Әркім өз басымен қайғы болып кетті. Бірге жүруге, тіптен бірлесіп тұруға қорқатын халге жеттік.

-Сендер малсыңдар, жүр дегенге бара бересіңдер ме?-деді бір ұстаз сабақ үстінде. Аудиторияда отырған курстастар түгел тұрып,сыртқа шығып кеттік.Жаңағы ұстазсымақ бажылдап аудиторияда қалды. Иә, біздердің халімізді түсініп,   барынша ақылдарын айтып,

«Жазықсыздан-жазықсыз сотталып кетіп жүрмеңдер, бір пәлеге ұшырап қалмаңдар»,- деп жанашырлық танытып, ақылын айтқан ұстаздар да болды. Алаңдағы оқиғадан кейін  ананы жұмыстан алыпты, мынаны соттапты, енді бірі өліпті деген неше түрлі хабарлар жетіп жатты. Екі -үш күннен кейін бір курстасымыздың-Зейпін Қазанбаеваның  бетін тіліп кетіпті десіп дүрліктік. Кешкілік сабақтан пәтеріне жаяу қайтып бара жатқанда, қарсы  алдыларынан шыққан үш-төрт орыс жігіттерінің   бірі «Ах ,какая красивая девушка» деп бетін сипап өтіп,тез-тез басып жандарынан ұзап кеткен ғой. «Бетім тыз етті де ,жылымшы болып кетті,- дейді ол. Сөйтсе бетін лезвиямен тіліп кетіпті.Желтоқсан оқиғасы болған күндерден кейін де осындай келеңсіз оқиғалар болып жатты.

Ал біз күнде сұрақтың астындамыз. Курстасым –Дүрия Даниярова кезекті сұрақ алудан шығып келе жатып, екінші курстасым Ғалия Бақбергеноваға

-Бізге жедел түрімізді ауыстыруымыз керек,- деген екен.

-Қайтіп?-деп сұрайды ғой Ғалия.

Ғалияға біраз  қарап тұрған ол «Пальтоларымызды өзгертуіміз керек»- депті.

-Сол кездегі оның түрін көрсең , көзі жасаурап тұр,бір түрлі жасып кеткен,- дейді Ғалия бүгінде. Өзімнің де жетісіп тұрғаным шамалы еді бірақ.

Жалаң аяқ студентте ауыстыра қоятын пальто қайда ол кезде. Бүгіндері кездескен сәттерімізде  курстастарымыздың  сол сөздерін айтып күлісеміз, ал ол кезде күлу мүмкін емес еді. Иә, біз шарасыз едік. Сол күндері шарасыздықтан талай жастың, оның ішінде өзімнің де жылағаным  рас.Қолдан келер қайран болмаған. Дәрменсіз едік.

Талай  боздақтың  өмірін жалмап, Қайрат сынды қажырлы ұлымыз бен Ләззат, Сабира сынды  аруларымыздың жанын алған,  талай жастың жалындаған жастығын, асқақ арманын құм еткен сол күндердің   қасіретке толы болғаны рас.Көтеріліске қатыстық деуге қорықтық. «Қатыстым десең  тұқым-тұяғыңмен құрыдыңдар»- деген сөзді әсте ұмытқан емеспіз. ҰҚК қызметкерлері  санамызға сіңіріп тастаған еді. Қатыстық десек бүкіл туыстарымыз ұсталып кететіндей көрінетін.Өзіміз үшін емес туыстарымыз үшін қорықтық.Содан да болар жылдар бойы үнсіз келгеніміз. Сол кездері соңымыздан бөтен адам ерсе аңдып жүрген ҰҚК қызметкері ме екен деген күдіктен талай үрейіміздің ұшқанын несіне жасырамыз.Сондай күдіктің салдарынан, діттеген жерімізге жетпей, кері қайтқан кездеріміз де болған.

1986 жылы  желтоқсан айы  сол кездің талай жастарына өздері үшін емес туыстары үшін үрей туғызып,қанаттарын қайырған,  армандарын таптап, күл-талқан еткен еді.Талай жас сол оқиғадан соң есейіп кеткенін сезбейде қалған. Біздер жанымыз да, тәніміз де жараланып, көпке дейін ес жия алмай жүрдік.Тән жарасының ауруханаға барсақ жазылатынын білеміз,бірақ ол жаққа бардым дегенше қамалдым дей бер.Ал жан жарасы…Оның емін табу қиын еді.

Иә, сол күні өзге жастар секілді менің  курстастарым-Дәулет Телбаев, Ақпанбет Әлішев, Құлтөлеу Мұқашев,Бердібай Кемалов,Қуаныш Иембердиев, Нұрым Ерғалиев, Сайранбек Азбаев, Үрләй Рысбаева,Дүрия Даниярова, Бақыт Күлембекова, Ғалия Бақбергенова, Мақпал Орынбетова,тағы басқалары  көрмеген қорлықты көріп,  ұзақ жылдардай болып көрінген, естен кетпес екі  күнде есейіп қайтқан еді.Сырттан көріп, бақылап, бүгінде батыр атанып отырған кейбір замандастарымыз сияқты емес, екі күн алаңда жүріп,өз ойларын білдірген, қарсылығын көрсеткен еді. «Жол азабын тартқан білер»- дегендей, сол күнгі азапты  тәнімізбен, жанымызбен сезінген едік. Солардың бірі екенімді  бүгінде мақтан етемін.

Бүгінде менің курстастарымның алды 60-қа келді. Қарап отырсаң аз жас емес.Бас қоса қалған кейбір сәттерде   желтоқсан оқиғасын  еске алғанда, сол кездегі жастық жігер қайта келгендей, дабырласып, шуласып кететініміз,«Біз соғыс көргендерміз»- деп қоятынымыз   бар. Рас,біздер бейбіт заманда соғысты,әділетсіздікті көріп,жапа шеккендерміз.Желтоқсан оқиғасының ауыр азабын тартсақта кейбір курстастарымыздың әлі де ақтала алмай жүргені де шындық.Солардың бірі өзім.Өйткені сол кездегі құжаттар, ҰҚК қызметкерлерінің  бізбен істеген жұмыстары туралы бірде-бір мәлімет табылмады. Деректер  әдейі жойылғандай.

1998 жыл. Мәскеу метросында , зырлап бара жатқан поезд ішінде бір қарттың жүрегі тоқтап қалды. Жетпіс бір   жастағы шалдың басынан бағы тайған емес еді.Бірақ абыр-сабыр қалың нөпір  оны танымады…Шалды «қаңғыбас» ретінде тіркеп, артында сұрауы жоқ марқұмдардың моласына жерлемек болады. Соңғы сапар алдында милиция қызметкерінің бірі әлгі мәйітке бір қарап, Қазақстан Компартиясының  бұрынғы бірінші хатшысын тани қойды.Жерлеу рәсіміне жақын-жұрағаттарынан басқа ешкім қатыспады…

Қазақ ешкімге ит өлім тілемейді.Абыройсыз өлімді де ақтап алуға тырысады.Тіпті болмады дегенде ол туралы жақ ашпайды. Саусағын шұқшитып, бетіне баспайды. Бірақ Колбиннің ит өлімі-маған жапа шеккен жастардың лағынеті секілді,- деп жазылыпты  интернет желісінен алынған бір мәліметте.Мүмкін солай да шығар.

«Атаңа не істесең, алдыңа сол келеді» деген ғой. Жасаған жақсылығыңның да, жамандығыңның да бір айналып өзіңе соғары сөзсіз екенін талай рет дәлелденген нәрсе.

Желтоқсан оқиғасы болған күндері  жастарымыз табиғат ананың  суығына шыдаса да қолдан жасалған ызғарға,өрт сөндіргіш көліктерден су шашып, қыздарының шашынан алып,жігіттерінің кеудесінен итергеніне, жаппай ұрып-соққандарына, өтіріктен жала жауып,бұзақылар,нашақорлар, ішкіштер деп нақақтан-нақақ жала жапқандарына  шыдамаған еді…

Бүгінде міне, тәуелсіздігімізді тойлап жүрміз. Тәуелсіздік тәңірдің бізге берген сыйы.Тәуелсіздігіміз баянды болсын! Бұдан 31 жыл бұрынгы жастарымыздың  жазықсыз төгілген қанымен,  көз жастарымен  келген тәуелсіздігімізді  бағалай білейік ағайын! Мерекеміз құтты болсын!

Ләйлә Оңалбаева