Арпа, бидай ас екен…

Мұжық бейсауат адамдар кіріп кетер деп, күндіз-түні есігін кілттеп отырады. Тыққан-пыққан, жиған-тергені болуы керек, тонап, өлтіріп кетеді дей ме екен? Есігін қаққанда, терезеден сығалай қараған орыс кемпір Күрішбала екенін таныды. Көзі шүңірейіп, қарақошқыл тартқан көршісінің ұсқынын көріп, аңтарылып қалды. Күрішбала оған күрешкені ұстатты да табалдырығына сылқ етіп отыра кетті. Көзі қарауытып, есінен айрылды.

— Батько, иди сюда!-деп шалын шақырды қорқып кеткен кемпір. Үйден шыққан мұжық:

— Ой-ой, бұл Исрайльдың әйелі ғой!-деп орысшалады да: — Бар, су әкел, тез!-деп бұйырды. Екеуі ауызына су тамызып еді, ол есін жиды.

— Ан-да ба-лам жа-тыр. Сү-үт! — деді ол ернін жыбырлатып. Орыс кемпір күрешкеге сүт құйып, орыс пешіне пісірілген жарты бөлке қара нанды ұстатпақ болды. Оның жеткізе алмайтынын көріп, біреуі сүйемелдеп, біреуі сүт пен нанды алып келді. Күрішбаланың денесі күйіп-жанып барады. Орыс кемпір балаға аздап сүт ішкізді. Сүт ішкен сәбидің беті бері қараған сияқты. Ал жүзі қуарған Күрішбала сұлық түсіп жатып қалды.  Мұжық Күрішбаладан «Исраиль қайда?» деп сұрады. Күрішбаланың айтуға шамасы келмеді. Бұл кезде кеш те батып қалған. Мұжық үй маңайындағы төбеге шығып, әрі-бері қарады. Ешкім көрінбеді. «Мыналарға не болған?» деп ойланып, бір уақытқа дейін алысқа көз жүгіртумен болды.

Ысрайыл қараңғы түскенде үйін тапты. Анадайдан үй жаққа қарағыштап келеді. Не ұлын таппай, онымен қоса Күрішбаладан көз жазып қалған ит тірлігіне нағылет айтып келеді. «Жаман айтпай, жақсы жоқ, екеуі де келмеген болса ше?» деп ойлағаны сол еді, иманы зәр түбіне кетті.

Кеудесінде иманы бар мұжықтың әйелі бұрышта тұрған қаптың түбінен бір кеседей қуырылған бидайдан атала жасап қойды. Олар да көршісінің ауыр халін айтпай-ақ түсінгендей. Шиқылдай есік ашылып, соңынан қараңдаған Ысрайыл көрінді. Сығырайған шам жарығымен үй-ішіне үңілді. Мұжық орнынан тұрып:

— Сәләмат па, Исраиль?-деді. Ол үнсіз қолын ұсынды да төрде жатқан екеуге қарап:

— Құдайға шүкір!-деп отыра кетті. – Бар екенсіңдер ғой!-деді, не жыларын, не қуанарын білмей.

 Кемпір оған атала құйылған ыдысты ұсынды. Үй-ішінде тыныштық орнады. Ол отырған орнында сыпылдатып, аталаны ішіп алды. Ар жағына ел қонғандай боп, әлсіреп қалды.

— Рахмет. Көп рахмет!-деді сұйық аталаның дәмі аузынан кетпей.

Мұжық оған Күрішбаланың қатты сырқат екенін, қызуы көтеріліп, ас ішпегенін, сәбидің талықсып, ұйықтап жатқанын айтты. Жүрелеп барып, ұлының бетіне үңілді «рас айта ма?» дегендей. «Құлыным, бар екенсің ғой» деп маңдайынан иіскеді. Енді әйелінің қолын ұстады. Қимылсыз жатқан Күрішбала бұл өмірге деген өкпесінің көп екенін тек көзіне ғана жасырғандай. Ұшқыны өше бастаған көз жанарымен күйеуіне қараған ол бірдеңе айтқысы келеді, бірақ айта алмады. Тілі байланып қалыпты. Кейінгі кезде ауруы меңдеп, қушиған құр сүлдесі қалып еді, бұған екі күнгі жанын суырып алардай қасіреті қосылды.

Таң ата Күрішбала тіл тартпастан көзін жұмған бойы о дүниеге аттанып кете барды. Шолақ дүние-ай, артында қалған қос мұңлықты кімге сеніп қалдырды екен? «Ит тірлік кешкенше, осым дұрыс болар-ау» деді ме, әлде «көптен қалған бір жалғыздың ауыртпалығын көтеріп кетейін» деді ме екен?

Сабылып іздеген ұлы табылып, құдай қосқан қосағынан айрылып қалғаны көрген түстей болды Ысрайылға. Іші қанжылап, егілді-ай келіп. Көршісінің көмегімен ақым қазып, жарын жер қойнына тапсырды. Тірі адам тіршілігін жасауы тиіс. Мәмет те анасынан айрылып қалғанын сезетіндей, жан-жағына қарағыштап, өзіне ыстық жанды іздейді. Әкесі оған: «Артымнан ерген қу жалғыз! Сенің күнің не болмақ? Зобалаң аз болғандай, анаң да артына қарайламай кете барды! Сені мен мені кімге сеніп тапсырды? Маңдайыңның соры бес елі болатынын қайдан білейін, шырағым-ай! Анаңның үмітін қайтіп қана ақтармын?! «Ер жетіп, жігіт болғаныңды көрсем, арманым жоқ» деуші еді ғой, марқұм анаң!» деп жүрегі езіле, күңіренді.

Алда қылышын сүйретіп қыс келеді. Артында ізі болып қалар сәбиін қалай жеткізбекші? «Жә, жетер, бәрі Алланың қолында. Ұлымды қайтсем де жеткіземін. Қу жалғызды қалай да аман-есен қиын-қыстаудан алып шығуым керек» деп, ол өзін осы ойға әбден жекті. «Күн суытпай тұрғанда сонау Еркін ауылындағы анасының бауырларына табыстауым керек пе?» деген ойын мұжыққа жеткізіп еді, ол:

— Дұрыс деп шешсең, соның оңды болар. Менің көк есегімді мініп барарсың. Қашан жүрмекшісің?-деді. Ысрайыл көзіне жас ала:

— Ертең жүремін. Аман болсам, қайтып оралармын,-деді мұңды жүзін Еркін жаққа бұрып.

Ертеңіне қуырылған бидай салынған дорбаны асынып, Мәметін арқалап, көршісіне келді. Мұжық көк есекті жолға әзірлеп қойыпты. Ол Ысрайылды қарсы алып:

— Кемпір, әкел жол азығын,-деп дорбаға салынған түйіншекті ұстатты.

— Әй, көп жасағырлар-ай! Өлсем, жақсылығыңды ұмытпаспын! Әуп, біссіміллә, а, құдай ақ жолыңды бере гөр!-деп сыйынып, көк есекке мінді. Ұзын бойлы оның екі аяғы жер тіреді. Мұжық қолындағы баланы алдына отырғызды да:

— Құдай жолдарыңды оңғарсын! Аман барып, сау қайт! Жолда топ адамды көрсең, жолама! Жазым қылар!-деп ақылын айтты. Расымен де осы шұрайлы жерге жан-жақтан ағылушылар көп еді.  Діттеген жерлеріне жете алмай, кеуіп, ісіп өліп жатқандарды да көздері көрді.

Көк есек тың екен. Ашаршылық нәубеті бұған жоламаған сияқты. Екі бүйірі томпиып, тепеңдеп келеді. Таудың етегі болған соң жота, сайы да көп. Көк есек итіңдеп бірде жотаға шықса, енді бірде сайға қарай төрт аяғын кезеніп келеді. Ойқыш-ойқыш белдерді асып келе жатып, сай ауыздарындағы шошалаларға көзі түсті Ысрайылдың. Не болса да алысырақ жүрейін деген оймен есегінің басын бұра берді. Көк есек те иесінің ойын сезгендей, бұл арадан ұзамаққа асығып, типыңдай жөнелді.

ХХХ

Күрішбаланың інісі Белгібайдың да баласы жоқ. Құдай қосқан қосағы Шәкира екеуі қара бастары сопиып, тапқан-таянғандарымен күнелтіп жүрген. Белгібай қарындасының о дүниелік болғанын естіп қайғырды. Күйеубаласының ұлы Мәметті табыстағанына қуанып әрі мұңайды. Ысрайыл кетерінде ұлына қарап:

— «Өз өзіңе келгенше итке қосыңды арт, өз өзіңе келген соң нарға жүгіңді арт» деген, ұлым. Нағашыларың сені өлтіре қоймас. Әуелі бір құдайға, содан соң осы бір нағашы жұртыңа аманатсың, ұлым! Алланың жазуы осы болар. Амандық болса, бұ дүниеде, ажал келсе, о дүниеде жолығармыз!-деп, қайын-жұртына ұлын аманаттап, қош айтысып, келген ізімен кері қайтты.

ХХХ

Нәубет жылдарынан әупірімдеп құтылған Белгібай мен Шәкира   Мәметті «майкөтенге» балады. Жиеннің соңынан Жарқынбала, одан соң Серік, Тоқтарлар ерді. Үйдің іші сәбидің былдырлаған сөзі мен сыңғырлаған күлкісіне кенелді.

Мәмет қағілез, елгезек боп өсті. Бірде жүктерін буып-түйіп, бір жаққа көшкелі жатқан көршісі келіп:

— Жиеніңді бірер сағатқа бере тұршы. Өгізге мініп, қой баға тұрсын,-деді. Сонда Белгібай:

— Жарайды, барса барсын,-деп рұқсатын берді.

Көршісі баланы өгізіне мінгізіп, қойдың қай тұста жатқанын көрсетіп, жолға салды. Мәмет тарғыл өгізге мініп, «хәләуләйлімге» салып,  ауылдан ұзап кетті. Жол үстінде осқырынған дауысты естіп, кілт тоқтады. Қалың қамыстың  бергі шетінен құлақтарын қайшылап, көздері бағжаңдап тұрған екі-үш биені көрді. Бойын үрей билесе де «не болды екен?» деген балалық құштарлығымен сол тұсқа жақындады. Кері қайту тіпті де ойында жоқ ол бірнеше қадам қашықтықта бауырына құлынды басып, бауырлай жатқан торы айғырды көрді. «Бұл неге өйтті екен? Құлынды бар салмағымен жаншып өлтіре ме, қайтеді?» деп ойлағанынша, қамыстың арасындағы айбарлы қасқырға көзі түсті. Жүрегі суылдап қоя берді. «Қорыққан тек тұрмастың» кебін киіп, «айт-айт!» деп айқайға басты жанұшыра. Көкжал біраз қарап тұрды. Әйтеуір, адам баласы болған соң қаймықты ма, кім білсін, құйрығын бұтына қысып, ақырын жортып, қамыс арасына кіріп, жоқ болды.

Құлынды бауырына басып, төрт тағандап жатқан торы айғыр,  пысқырына орнынан атып тұрды. Сол кезде кішкене құлын ол да орнынан тұрып, қалт-құлт етті. Айғыр құлағын едірейткен күйі кісінеп жіберді. Маңайдағы биелер келіп, бұларға қосылды. Жаңа туған құлынның енесі құлыншағын иіскелей бастады. Маңдайында төбелі бар қара құлын енесінің бауырына еніп, ернін жымқырып, еміп жатты. Өгіздің үстінде отырған бала бәрін көзімен көріп, қатып қалыпты. Әрі қуаныш, әрі қорқыныш билеген санасын игере алмай біраз тұрды. Айғырдың балажандығын, дүниеге жаңа келген құлынның өмірі үшін өз басын ажалға төсегенін бар жан-тәнімен түсінгендей болды. Іштей ойлап та қояды: «Егер мен болмасам, азулыны айқайлап қорқытпасам, онда екеуінің тағдыры не болар еді?». Жүрегі тағы да зу ете қалды. Өгіз аяңмен жайылып жүрген бес-алты қойға да жетті-ау. «Жаңағы көкжал осы арада жүрген жоқ па?» деп, айналаға үрке қарады.

Кешкісін болған оқиғаны барынша тәптіштеп, нағашы аға-жеңгесіне айтып берді. Олар:

— Япырай-ә, сенің көретін жарығың бар екен. Бір құдай сақтаған. Құлын мен айғырды да бір ажалдан құтқарыпсың,-десті. Бірер күн өткеннен кейін нағашысы:

— Ә, жиен, сен өзің батыр екенсің ғой, ә. Әйтеуір азамат боларыңа сенемін,-деп маңдайынан сипап, үлкен сенім артты.

ХХХ

Бұл кезде Ысрайыл жамағайынның жесірін алты-жеті жасар Көпшіл атты ұлымен алып, күнелтіп жатқан. Қайын жұртқа барып, ұлын алып келу ойында бар. Көп ұзамай, үй-ішіне ескертіп, есекпен жолға шықты.

Соқа жегілген атқа мініп, нағашысының бір жағына шығысып  жүрген Мәметті Ысрайыл «біраз күн бізде болып қайтсын» деген желеумен алып қайтты. Жиендеріне бауыр басып қалған нағашылары көз жастарын сығып қала берді.

Айнаш ҚАСЕНОВА,

Қазақстан Республикасы Журналистер Одағының мүшесі,

Қазақ журналистикасының қайраткері.