Балаларға базарлық Әңгіме Ханталапай

Аудан орталығындағы мектептердің бірінде Жәнібек, Сахаба және Дулат бір сыныпта оқиды. Оқушылардың көптен күткен жазғы демалысы да келіп жетті. Олар бірінші сыныпты аяқтап, екіншіге көшті. Жәнібек пен Сахаба бір көшеде, ал Дулат бұлардан алысырақ тұрады. Асық ойнау үшін бір көшеде тұратын екеуі оған келеді. Олар құшақтасып, Шоқан көшесіне түседі. Ол жерде Саят, Витя, Ернар сияқты көптеген балалармен асық ойнап, мәре-сәре болады. Араларында мергені де, ептісі де Дулат. Ұтқан асықтарын футболкасының етегіне салып, үйге әкеледі. Табалдырықта тұрып: «Анашым, қараңызшы, бүгін мен қанша асық ұтып алдым?!» деп кіреберіске төге салады.

Бүгін де: «Анашым, мына бір асықты қараңызшы, не деген дә-уу? Мұны бар ғой, мен екі сақаға айырбастап алдым. Ал, қалғандарын ұттым!» деп қуанып, мұрыны делдиіп, көздері жыпық-жыпық етті. Анасы ісін қоя тұрып, баласының қылығына тамсана қарады. Маңдайынан сүйіп, еркелетіп қойды. «Балам, менің, алтыным! Жарық дүнием сол!». Дулат терлеп-тепшіген маңдайын білегімен сүртіп, жүк жинаған темір төсектің астындағы әкесі жасап берген сандыққа бүгінгі жиған-тергенін салып қойды.

Кешке жұмыстан әкесі келді. «Әкем келді!» деп мойнына асыла кетті. Еңгезердей әкесі баласын мойнына лып еткізіп отырғыза қойды. Ары-бері көтеріп, мауқын басқан соң: «Ой, ауырлап кетіпсің ғой, өсіп қалғанбысың өзің?!» деп, талып кеткен желкесінен түсірді. «Ертең атаң мен әжеңнің үйіне барамыз» деді басынан сипап. «Алақай, алақай!» деп бір орнында тұрып секіріп-секіріп қалды да есіне бірдеңе түскендей: «Әке, менде мынадай асық бар!» деп жүгіріп барып, сандықтың аузын ашып жіберіп, көп асықтың ішінен манағы дәуін алып шықты. «Міне, қараңыз!»

Әкесі қолына алып, ары қарап, бері қарап:

— Мұны қайдан алдың? — деді.

Дулат жерден жеті қоян тапқандай:

— Айырбастап алдым, екі сақаға! — деп әкесінен жауап күтті.

— Ой-й, бұл деген тананың асығы ғой. Онымен асық ойнауға болмайды. Ол ауыр әрі үлкен. «Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақса, сақа қой» деген сөз бар қазақта. Ойнауға қойдың асығы ыңғайлы. Қай сақаға айырбастадың? -деді.

— Әке, өткенде екеуміз қорғасын құйған сақаны. Ол соны қалаған соң бердім,- деді қынжылып.

— Кімге айырбастадың?

— Витяға.

— Ой, балам-ай. Ол сақаларыңның ішіндегі ең жақсысы еді ғой,-деді ол да кәдімгідей іші ашып.

— Жарайды, әке, менде тағы бір жақсы асық бар. Соған қорғасын құяйық,-деді.

— Қане, көрсетші? — деді ол да тағатсыздана күтіп.

Үйге жүгіре басып кірген Дулат лезде шықты.

— Міне, мынау! – деп қолына ұстатты.

Жып-жылтыр, топ-томпақ, сарғыш, үлкен асық екен.

— Оһо-оу, мынау дегенің — керемет асық қой! Мұны кімнен ұттың?

— Сахабадан!

— Мм-м. Сахабаның әкесінің қойлары көп қой. Үлкен қойдың асығы екен да мынау.

— Қорғасынды осыған құяйық та, әке!? – деді салған жерден Дулат шыдамы таусылып.

— Жарайды, жақсы. Онда егеу мен бізді әкел!

Дулат саймандардың қай қорада, қай сөреде тұратынын біледі. Лезде әкеліп берді. Кеш батқанша асықтың жан-жағы егеліп, бір-екі жерінен тесіліп, қорғасын да ерітіліп құйылды. Әуелі өзі қолына ұстап, салмақтап көрген әкесі: «О-оо, мынау өткендегі сақадан да керемет болды, балам!» деді де иіріп кеп жіберді. Алшысынан түскен сақа шынымен де әдемі еді. Қуанышы қойнына сыймаған Дулат жаңа сақасын қосып, сандықтағы асығын санады. Бір-екі-үш… елу алты, елу жеті… әлі санап отыр… жүз елу алты!

— Әке, мен ауылға алты асығымды ғана алып, қалған жүз елуін тастап кетемін. Үйге келген қонақтардың балаларына беріп қойып жүрмеңіз! Тура жүз елу асық қалды!» деп қадап айтты. Сандықтың сыртына бормен «150 асық» деп жазып қойды.

Әкесі күліп, баласына қарады. Басын шайқап қойды. Ұлының бес жасынан жиған асығы осындай көрсеткішті көрсетіп тұр. Ол ішінен: «Дулат, Дулат! Асықтарын ұтып ап, елдің баласын шулат!» деп күбірледі де мырс етті.

Шынын айтса, бес жасында ұлын сүндетке отырғызғанда, көрші Туғанбай ата қорада ілініп тұрған жүз асықтан тізілген төрт-бес жүздіктің біреуін алып, «көрімдігі» деп, Дулаттың қолына ұстатқан еді. Қап-қара май болған асықтарды үйге алып келіп, қазанға су ысытып, шылапшынға кір жуатын ұнтақ, ыдыс жуатын сұйықтық салып, неше қайтара жуған болатын ата-анасымен бірге. Одан соң кептіріп, әкесі жасап берген қоңыр сандыққа салып қойған-тұғын. Одан бергі жиып-тергені елу алты асық. Ұтылып қалып, жоқ қылған жоқ, қосқаны болмаса.

Арманшыл бала түнде ұйықтар алдында тезірек ер жетуді, әскер қатарына алынып, жігіт болуды армандайтын. Екі-үш бөлмелі үйде тұратын, тапқан-таянғандары ішіп-жегендерінен артылмайтын, басына тартса, аяғына жетпейтін ата-анасының жағдайын түзеуді көп ойлайтын. Арман қуған оның басты міндеті — асық ұту болды. Өмірінің мәні де асық ұту деп түсінді. Ұтылып қалған кездері де болады, ондайда ызаланып, жылап та алатын. «Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар, бәрінен де қой бағып, көтен жеген озар» деген сөзді де күніге естиді. Үйдегілер айтпаса да сырттан еститін. Ойынпаз бала сабақ оқымайтын шығар деп отырған боларсыздар? Жоқ олай емес. Үй тапсырмасын тыңғылықты орындап, сабағын неше мәрте қайталап, үй жұмысына көмектескеннен кейін ғана ойынға шығатын.  Тыңғылықты әрі жауапты баланың асық ойнағанын ата-анасы да шектемейтін. «Ойын баласы ғой ойнасын. Бала күнінде ойнамаған бала робот болмай ма? Асық ойнаған бала епті, ойы ұшқыр, шапшаң қимылдайтын болады» деп ата-әжесі де оның ойнағанын құптап отырады.

Үш ай демалыстың екі айын ауылда өткізген ол тамыздың аяғына таман қарны тыңқиған дорбаның аузын ашып, жаздай ұтқан асықтарын санады. Енді сандықтағыларын санап жатыр. «Тұп-тура жүз елу екен! Уһ-һ түгел екен-ау, әйтеуір!» Осы бір қоңыр түсті сандықты ойлап қоятын. Кейде түсіне де кіретін. Ішіндегі қазынасына ешкім тиіспепті. Оған ала жаздай жинаған қазынасы қосылды. Қорасындағы қойына қой қосылған шопан сияқты бір марқайып қалды.

Уақыт өте берді. Төртінші сыныпты аяқтап, ауылға барарда санаған асығы сегіз жүзден асыпты. Сандықтың сыртына бормен «810» деп жазып қойған-ды.

ххх

Сабағын үздік оқып, ата-анасының қолқанаты болып, ер жетіп  қалғанын өзі де сезбей қалды. Сахаба мен Жәнібектің бойы серейіп барады. Ал, бұл олардың қасында кішілеу. Оларды қуып жетпесе болмас. Күнде таңертең жүгіріп, белтемірге тартылып, бойын өсіруге талпынып жүр. Сыныптас қыздардың бұрымдарынан тартып ойнағанды қойғалы да, асық ойнамағалы да біраз болып қалыпты. Көшеге шығып, асық ойнайын десе, біртүрлі ұят…

Олар сабақтан шығып, алысып-жұлысып келе жатыр еді. Алдыларында шаңды бұрқ-бұрқ еткізіп, екі-үш бала асық ойнап жүр екен. Өздерінің есейіп қалғандарын мойындағысы келмеген олар балалардан асық сұрап алып, ойынға кіріспек болды.

— Інішек, атың кім?-деді Дулат шетте тұрған біреуіне жақындап.

— Ақжол.

— Менің атым – Нұржан.

— Ал, менің атым – Бақытнұр.

— Мм. Жақсы. Біз – Дулат, Сахаба, Жәнібекпіз,-деп таныстырды өздерін.

— Нұржан, сақаңды бере тұршы, біз де ойнайық,-деді әлі балалығы қайта қоймаған олар.

— Алыңыз, — деді Нұржан.

Олар тізілген асықты бірінен соң бірі көздеп, ата бастады. Асықтың бәрін ұтып қойды. Ақжол, Нұржан, Бақытнұр көздері жапақтап: «Ағайлар, асығымызды қайтарыңыздар!» деді. Сахаба оларға салған жерден: «Жоқ, бермейміз. Бұлар — біздікі» деді әзілдеп. Үшеуі жыламсырап: «Дулат аға, айтыңызшы!» деді бірінен соң бірі. Ол даусын қатайтып: «Һай-һай, бұлар қайсысы, кішкентайларға әлімжеттік жасап жүрген?! А-а?!» деп даусын қаттырақ шығарды. Жәнібек пен Сахаба күлді де: «Жә-жә, мә, алыңдар асықтарыңды» деп, асықтарын қайтарып берді. Дулат кішкентай ойынпаздардан: «Асықтарың көп пе?» деп сұрады. Ақжол: «менде он екі», Бақытнұр: «менде жиырма» десе, төмен қараған Нұржан: «менде жетеу» деді. «Нұржан, сенде жетеу-ақ па?» деді Дулат. «Иә» деді ол. «Сендер онда менің үйіме келіңдер. Мен асықтан ханталапай жасаймын. Анау шеткі көк қақпалы үй менікі» деп саусағын нұсқады. «Сізде асық көп пе?» деді Нұржан. «Иә. Менде асық көп. Ертең сабақтан қайтқанда, келіңдер» деп қоштасып кете барды.

Сахаба мен Жәнібек: «Дулат, сенде асық көп еді ғой. Оларды не істедің?» деп сұрады айрылысар шақта. «Сандығым асыққа лық толы. Бүгін жақсы бір ой келді. Ханталапай жасаймын балаларға!» деді күлімдеп. «Қойшы-ей, сонша жыл жиған асықты қалай қиып бермексің?» деді олар. «Сенбесеңдер, ертең сендер де келіңдер» деп үйіне қарай бұрыла берді.

«Анашым, анашым, бері келіңізші!» деді Дулат терезеден сыртқа қарап. «Түу, тезірек келіңізші, енді!» деді түскі астан кейінгі дастарханды жиыстырып жатқан анасына. «Не боп қалды?!» деп ұлының жанына жүгіре басып келген оған: «Қараңызшы» деді. «Иә, көріп тұрмын. Бұлар кімнің балалары?» деді таңырқаған күйде. Ұлы күлді де: «Бұлар ханталапайға келген балалар» деді. Анасы орындыққа отыра кетті. «Иә, солай де». Бір сәт үнсіздік орнады. «Анашым, не болды? Асықтарды қимай отырсыз ба?» деді ұлы анасына қарап. «Жоқ, балам. Оларды қимай отырғаным жоқ. Сенің есейіп қалғаныңды білмей қалғаныма таң қалып отырмын» деді анасы. «Қойыңызшы анашым, мен ер жеткелі қашан? Келіңіз, бойымызды өлшейік» деді ұлы. Шынымен бойы анасының бойымен бірдей екен. Ұлы жүгіріп барып, асық толы сандықты қос қолдап көтеріп келді. Оны қопарып, екеуі санауға кірісті. «Шатасып қалмайық» деп жүз-жүзден үйіп қойып жатыр. Үймелер оннан асты.

Кеше ғана ұлының құлдыраңдап жүргенін елестетіп, енді есейіп, ер жетіп келе жатқанына қуанған анасы көзіне келіп қалған тамшыны саусағының ұшымен іліп, жоқ қылды. Санаудан жалықпаған ұлы жан-жағына қарауға мұршасы жоқ. Өйткені, сыртта кішкентай ізбасарлары күтіп отыр еді. Анасы терезеге көз тастап еді, балалар саны мана өзі көргеннен көбейіпті. «Күнде елу асықтан шашсам, біраз күнге созылатын сияқты ғой» деп, көңілі марқайған ұлы асық салынған дорбаны алып, үйден шыға берді. Сахаба мен Жәнібек те айтулы уақытта келген екен. Олар да балалармен бірге ханталапайдың қызығын күтіп отыр еді.

Айнаш ҚАСЕНОВА,  

ҚР Журналистер одағының мүшесі,

Қазақ журналистикасының қайраткері.