Жаудан сескенбеген қайсар ер

 Дария кеуде, тау мүсін, Отаны үшін от кешкен Ұлы Отан соғысы ардагерлерін құрметтеу – барлығымыздың парызымыз. Отан алдындағы міндетін қалтқысыз орындаған жауынгерлердің бірі — Кербұлақ ауданы Қаспан ауылының тұрғыны Нұрлан Исаев қария осыдан төрт жыл бұрын Ұлы Жеңіс күні қарсаңында дүниеден озды. Сол кезде көңіл айта барған біздерге Нұрлан атаның қызы Анаргүл әкесінің екі көк дәптерін ұсынды. «Бұл – әкемнің соғыста өзінің көрген құқайларын жазған дәптері. Орайы келіп, газет бетінен жарық көрсе, әкем марқұм бір аунап түсер, бәлкім» деп еді. «Аманатқа қиянат жасамайық» деген ниетте өздеріңізге ұсынуды жөн көрдік.

1942 жылдың ақпан айында Жаркент ауданының әскери комиссариатынан әскер қатарына алындым. Ақтөбе қаласындағы 334-артиллерия полк бөлімшесінде болып, үш ай дайындықтан өтіп, Калинин облысына жеттік. Жоғары командованиенің бұйрығымен біздің 334-артиллерия полкі он-он бес күн жаяу жүріп, Ладога көлінен, Нива өзенінен өтіп, Ленинград қаласының маңына келдік. Осы қоршаудағы 142-атқыштар дивизиясының командирі, генерал Соников біздерді қабылдап, Ленинград қаласы қауіпті қоршауда екенін, қаланы азат етуіміз керектігін айтты. Генерал Сониковты мен өз көзіммен көріп, сөзін естідім. Бізді полк командирі, полковник Владимир Алексеевич Шатилов пен полк комиссары, капитан Сулимов берілген арнайы бұйрықпен Ленинград облысының шеткі Приозерск ауданындағы қорғаныс шебіне әкеп орналастырды. Бұл маңайды аштық жайлап, жергілікті халық аштан қырылып жатыр екен. Көзімізбен көріп, құйқамыз шымырлап, төбе шашымыз тік тұрды. Бізден бұрын қоршауда қалған қорғаныс траншеясындағы әр жерде бірді-екілі жауынгерлерден құралған саусақпен санарлықтай ғана әскер қатары бізбен жылап көрісті. Траншеяда, окопта қырылған жауынгерлерді көріп, тұла бойымыз тітіркеніп кетті. Өзіміздің боздақтармен бірге неміс фашистері де жатыр. Бәрі баудай түскен. «Бұларды қалай жерлейді, кімдер көмеді?» Қираған, өртенген танкілер, машина, ірі-ірі зеңбіректер өліктермен бірге араласып жатыр. Ашық жер жоқ. Аяқ алып жүргісіз. Соғыс алаңында сасыған өліктердің, қанның иісі мүңкіп тұр. Мен соғысқа бара қалғандағы алғаш көргенім осы болды. Бұл 1942 жылдың маусым айы еді.

Германияның командованиясы ең алдыңғы қатардағы соғыс өнеріне жаттыққан көптеген дивизиясын ірі-ірі соғыс техникаларын, оқ өтпейтін сауытты жер өртегіш машиналарын Ленинградтың іргесіне жеткізіп, топтастырып қойыпты. Азық-түлік жеткізілетін қатынас жолдарды кесіп, қоршауға алған екен.

Біздің 142-атқыштар дивизиясының 334-артиллерия полкі, қорғаныс траншеясында жауынгерлік тапсырмамен бір адым шегінбестен, кескілескен ұрыста сіресіп бақтық. Бізді алға ұзатып әкелді. Тағы жаңа траншея қазып үлгергеніміз сол еді. Немістердің орналасқан жеріне өте таяу қоныстанғанымызды біліп, асып-сасқан фашистер барлық қаруларымен жаппай ата бастады. Жаудың ұшақтары біздің қорғаныстың үстіне қаптап кетті. Үсті-үстіне оқ боратып, траншея қып-қызыл отқа оранды. Топырақ аспанға шапшып, астаң-кестеңіміз шықты. Жаудың танкілері қатар-қатар сап түзеп, оның соңынан жаяу әскерлері еріп, қарсы шабуылға шықты.

Бұйрық күтіп тұрған біздің жауынгерлер өзіміздің миномет, пулемет, БТР, автомат сынды қаруларымызбен фашистерді қорғаныс шебіне жақындатпай, сипап қырып салдық. Немістердің танк-тигрлері, сауытты машиналары қираған, өртенген жерлерінде тырп етпей қалды. Сөйтіп, фашистердің күніне 3-4 рет жасаған шабуылдарына тойтарыс беріп отырдық. Кейде олардың бұқпантайлап келген барлаушыларымен траншея үстінде кескілескен қолма-қол айқас пен шайқаста жеңіс біздің полктің жауынгерлерінің қолында болды. Лейтенант Малов, сержант Марданов, Оспанов, Шаймерденов және көптеген командирлеріміз бен жауынгер жолдастарымыз көз алдымызда жау қолынан қаза тапты.

Аштық бір жағынан қысты. Бір бөлке нан 10 жауынгерге, кейде бар, кейде ол да жоқ. Аштан әбден қалжырадық. Бұралып, шықпа жаным, шықпа деп зорға жығылып- сүрініп жүреміз. Окоптың ішінде немістердің айғай-шуына, үркітпе сөздеріне, дүрбелең ұрандарына құлағымыз бен етіміз үйреніп, «Келсең кел!» деп сіресіп, оларға қарсы тұру күн-түнгі әдетімізге айналды. Бұл 1942 жылдың қыркүйек айы болатын.

1942 жылдың қараша айында қар қалың түсіп, желтоқсанда қақаған аяз қатты болды. Фашистер шұлғауын басына орайтын күн туды. Мұны көріп, ішек-сілеміз қатып күлдік те. Кезекті қолма-қол шайқаста үстіме қарғып мінген фашисті көтере беріп, қанжар салып үлгердім. Енді траншеядан шыға бергенімде алыстан снайпермен атқан жау оғы оң аяғыма тиіп, құлап түстім. Еңбектеп, сүйретіліп, алға жылжып келемін. Санитарка қыз кезігіп, полктің санитарлық батальонына жеткізді. Бірер күннен кейін Ладогадан өткізіп, Мәскеудің дала госпиталіндегі палатаға әкелді. Мұндағы дәрігер аяғымды көріп, маған «аяғыңды кесу керек» деді. Мен «кестірмеймін» деп, бақырып жылап отырып алдым. Бір күннен кейін әлгі дәрігер сүйекті орнына келтіріп, гипстеп қатырып тастады. Бұл менің Ленинград блокадасында, қорғаныс кезіндегі кезекті шабуылда алған алғашқы жарақатым болды. Бұл 1942 жылдың желтоқсаны еді.

Дала госпиталінде төрт ай жатып емделдім. Бақырып, жылап алып қалған аяғымның сүйектері бітіп, жазылып, қатарға қосылдым. 1943 жылдың сәуір айында әр дала госпитальдарынан келген жауынгерлерді жасымызға қарай іріктеп, 6-әуе дивизиясының командирі Смирнов тағы екі ай дайындықтан өткізді. Мені осы дивизияның 17-әуе полк командирі полковник Банкузов қабылдап, қарауындағы штурмовик ұшқыш капитан Максимовке таныстырды. Ұшақтың артқы жағындағы айналма орындықтағы пулеметке отырғызып, атудың әдіс-тәсілін үйретті. Мен әп-сәтте үйреніп алдым. Мұнымен қоса штурмовиктің радисі болу маған жүктелді.

Біздің әскер 1943 жылдың қыркүйек айында Днепр өзенінің жағасындағы Черкасск қаласының маңындағы қорғанысқа орналасты. Арнайы бұйрықпен жау тылына ұшып келеміз. Эшалон құрамдарын (состав), аэродромның үстін, жанар-жағар май тиеген машиналарын бомбалап, бұйрықтарды орындап, фашистердің атқылаған зенитчиктерінен аман-есен өтіп, өз аэродромымызға қонып жүрдік. Бір күні біздің әуе полкі арнайы тапсырмамен жау тылына ұшатын болдық. Біз, төрт штурмовик, бір барлаушы едік. Румынияға баратын тас жолдағы жаудың үлкен әскерін тиеген эшалонын және жанар май тиеген машиналарын қуып жеттік. Екі-үш айналып, бомбалауға кірістік. Мен пулемет дискасын ағытып үлгердім. Жан- жаққа жанұшырып жүгірген жаудың қатарын қуып жүріп аттым. Маған капитан Максимов «қалай атсаң да өз еркің» деп еркіме жіберді. Өйткені, ол маған әбден сеніп, көзі жеткен. Штурмовиктен бір айналып қарағанымызда тұрған жаудың эшалоны темір жолдан шығып құлап, лаулап жанып, қирап, қою шаң- топыраққа көмілді.

Немістердің зенитчиктері бізді нысанаға алып, атқылап жатыр. Тағы бір осындай әуе шабуылында штаб тапсырмасын орындап, қайтып келе жатқанымызда, фашистердің 2-июнкерист-бомбардировщик рама барлаушы ұшақ құрамы алдымыздан шыға келді. Жау ұшақтарымен айналма атыс басталды. Өзіміздің қорғаныс орнымызды қорғап, жанымызды салып, атыстық. Бір кезде капитан Максимов: «Жақындатып ұр!» деп айғай салды. Бізді қуып келе жатқан жаудың рама-ұшағын артымыздан жақындап қалғанда көздеп, пулемет дискісін ағыттым. Сол-ақ екен жаудың ұшағы бір төңкеріліп, төмен қарай құлдилай берді. Мен атқан оқ ұшқышқа тиген көрінеді, өйткені, ұшақ өртенбей құлады. Бізбен енді ұшқыр барлау ұшағы атысып келеді. Ол қатарласа келіп, біздің ұшаққа оғын сеуіп өтті. Мен отырған артқы пулемет кабинетіне оқ тиіп, терезе әйнектері быт-шыт боп қирады. Пулемет орындығынан құлап түстім. Басымды қан жуып кетті. Кабина іші түтін, штурмовиктің тұмсығынан от жалақтап келеді. Маған капитан: «Секір!» деп бұйрық берді де өзі менен бұрын қарғып кетті. Мен кабина есігін аяғыммен тепкілеп, әрең дегенде ашып, қарғыдым.

Кешігіп қарғығандықтан, жерге жанып түсіппін. Есімді білмеймін. Абырой болғанда, өзіміздің қорғаныс аумағына құлаған екенбіз. Есімді жисам, санитарлық батальонның төсегінде жатырмын. Жарықты әрең көремін. Басым күп болып ісіп кетіпті. Аяғым күйген, таңып тастапты. Бізді санитарлық машинасына тиеп, темір жол вокзалына әкеліп, эшалонға орналастырды. Поездбен Тамбов госпиталіне жеткізілдік. Бұл — менің бір жылдан астам уақыт штурмовик-ұшақпен әуе ұрысында, атап айтқанда, Румыния жерін және Кишинев қаласымен бірге бірқатар қалаларды жаудан азат етуде, 1944 жылдың 5-мамырында қорғаныс маңында ұшақтан құлап алған екінші жарақатым еді.

Осы Тамбов госпиталінде мамыр айының соңына қарай, күйген аяғым жазылғанмен, басымдағы жарқыншақ (осколка) миға жақын болғандықтан алынбады. Өзіммен бірге ол жарқыншақ өмір сүріп келеді. Менімен бірге көрге түседі ғой енді.

1944 жылдың қыркүйегінде госпитальдың комиссиясы аяғы сынған, басында жарқыншақ бар, соғысқа жарамсыз деп танып, үйге қайтуға бұйырды. Мен «фашистерді жеңбей, үйге қайтпаймын» деген шешімімді госпиталь басшысы Павловскийге білдіріп, «мүмкін болса, әуе атқыштар әскеріне, өзімнің бөлімшеме жіберіңіз» деп, кесіп айттым. «Бармайсың, үйіңе қайт!» деп бұйырған басшыға қасарысып: «Аяқ, қолым сау, басым ауырмайды» деп тұрып алдым. Бой бермей, ақырында көндірдім. Ол келісіп: «Ертең кел, құжаттарыңды дайындап қояйын. Ертең жүресіңдер» деп қуантты. Ертеңіне өзінен бұрын келіп алыппын. Ол бәрін қолыма ұстатты да жол азыққа карточка, поезға тегін билет алуға әскери талон берді. Және мынадай: «Нұрлан Исаев 1924 жылы туған. 1942 жылы ақпан айында Жаркент әскери комиссариатынан әскер қатарына алынған. Ұлы Отан соғысына қатысып, екі рет ауыр жараланған. Өз қалауы бойынша 17-әуе полкіне кетіп барады. Жолына ешқандай тосқауыл-бөгет болмасын. № 3226 Тамбов госпиталының бастығы майор Павловский. 18-қыркүйек 1944 жыл» деген қосымша анықтама берді.

Мен Тамбов вокзалына келіп, Мәскеуге жүретін поезға тегін билет алып отырдым. Таң ата Мәскеуге келіп жеттік. Соғысқа аттандыратын арнайы комендатураға келсем, әр госпитальдан келген офицерлер құжаттарын көрсетіп, тіркеліп жатыр екен. Мен де тіркелдім. Офицерлердің ішінде қатардағы жауынгерлерден мен ғана. Сұрастырып жүріп, полкі басқа, дивизиямыз бір офицерді тауып алдым. Екеуіміз бір жүретін болдық. Әскери поезға, бір вагонға отырдық. Мұндағылардың барлығы да соғыста екі-үш рет жараланып, емделген Отан қорғаушылар. Оқ салынған жәшіктер мен снарядтар тиелген біздің поезд соғыс жүріп жатқан жақын маңайға келіп тоқтады. Жүгіріп, сұрастырып жүріп, өзімнің 17- әуе полкімді таптым. Штабқа келіп, полковник Банкузовқа кіріп келіп, әскери рапорт беріп, сәлемдестім. Мені көргеннен таныды. Қуанып қарсы алды. Құжаттарыммен танысып, «Ауыр жараланыпсың, үйіңе барудан бас тартыпсың, жарайды онда» деп басын шайқады да: «Штурмовикке отырмай-ақ қой. Осы полктегі барлаушылар бөлімшесіне бар» деп ақыл- кеңесін берді. Орнымнан қарғып тұрып, «Құп болады!» деп рапорт бердім. Сол күннен бастап барлау полкінің барлаушысы болып қабылдандым. Арнайы тапсырмамен штаб арасындағы байланысшы-барлаушы және түнгі күзет постында пулеметтерде тұрып жүрдім. Кейде арнайы полк командирінің бұйрығымен өте қауіпті деген аэродром алаңындағы күзетте тұрдым.

Соғыс Польша жерінен өтіп, Германияға жетті. 1945 жылдың сәуір айында біздің полктің Кенинсберг қаласына жақын қорғаныс траншеяға орналастық. Түнгі барлауға қатыстым. Кенинсберг қаласына жасаған шабуылымыз көп күн мен түнге созылды. Ақырында жау қорғанысына атойлап лап қойған біздің жауынгерлер үшкір пышағы бар мылтықпен, қанжар-қаруларымызбен шайқасып, екі қабатты темір жол вокзалына жеттік. Осындай шайқастың үстінде ішімнен тиген жау оғы белімнен бір-ақ шықты. Траншеяға құладым. Мұнда да санитарка қыз келіп, мені сүйреп, санбатқа жеткізді. Санбат палаткасында таңулы жатырмын. Кезекші дәрігер мені дереу ота жасау үстеліне жатқызды. Ішім қанға толып, дем ала алмай, қиналып жатырмын. Наркоз иіскетіп, ұйықтатып, ота жасады. Ота сәтті жасалыпты. Бұл күн 1945 жылдың 10-сәуірі болатын. Бұл менің үшінші жарақатым еді.

Көп кешіктірмей, бізді санитарлық машиналарға тиеп, жаралы жауынгерлер мен офицерлерді Украинаның Виницк қаласына әкеліп, санитарлық поездға мінгізді. Мен болсам, таңулы күйде көтергіште (носылка) жатырмын, қолдан қолға ауысамын. Мені көтеріп, баратын жерге жеткізіп отырды. Поезда дәрігерлер емдеді. Сөйтіп, 1945 жылдың 8-мамырында Свердловск қаласындағы тұрақты госпитальға әкеліп орналастырды. Бір түн түнедік. Ертеңінде не тұра алмайтын, не жүре алмайтын мені медбикелер гүлге оранған көтергішке салып, үлкен бір алаңға көтеріп ала жөнелді. Мен секілді көтергіште жатқан жауынгерлердің қасына әкеліп, мені де жатқызды. Үсті-басымыздың бәрі гүлге оранды. Үлкен бір жиналыс-митинг өтіп, тойлап жатыр екен. Әсемделген ленталарда «Ұлы Жеңіс!», «Жеңіс!» деп жазылған қызыл- ала, көкала ұран-жазулар көздің жауын алады. Бірін-бірі құшақтаған жауынгерлер, медбикелер, офицерлер көтергіште жатқан біздерді келіп, құшақтап, сүйіп, зор қуанышқа кенелтті. Мәз-мейрам болдық. Қуаныштан көзімізге ыстық жас келді. «Соғыс бітті!» деп қуанған жауынгерлер арлы-берлі, ерсілі- қарсылы жүгіріп жүр. Бұл күн 1945 жылдың 9-мамыры еді.

Алла тағала Свердловск қаласындағы госпитальда Ұлы Жеңістің тамаша қуанышты күнін көруді бұйыртыпты. Осы әскери емдеу орталығында бір жылдан астам уақыт емделіп, сауығып, қатарға қосылдым. 1946 жылдың 12-тамызында осы емдеу орнының комиссиясы әскер қатарына жарамсыз, ІІ топтағы мүгедек деген құжаттарымды беріп, үйге қайтарды.

Осылайша Нұрлан Исаев қарияның бірінші көк дәптері аяқталды. Екінші дәптерінде оның «халық жауының баласы» деген атпен бейбіт күнде көрген құқайы әңгімеленеді.

 Айнаш ҚАСЕНОВА