АҚПАРАТТЫҚ ХАБАРЛАМА

2024 жылы әртүрлі елдердің, соның ішінде Қазақстанның зейнетақы жүйесіне айтарлықтай әсерін тигізетін халықтың қартаюы мен бала туу көрсеткішітөмендеуінің жаһандық үрдісі жалғасын тапты. Әлем өзінің демографиялық ауысуында бетбұрыс кезеңін бастан өткеруде. Бұл туралы Дүниежүзілік экономикалық форумда да атап өтілді: «Адамзат тарихында алғаш рет 65 жастан асқан адамдардың саныбес және одан кіші жастағы балаларға қарағанда көбірек«.

2025 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан халқының саны 20,3 млн асты, оның ішінде 25 жасқа дейін – 8,7 млн адам (42,8%), 25—тен 65 жасқа дейінгі жастағы адам саны – 9,7 млн адам (48,0%), 65 жастан асқандар саны – 1,9 млн адам (9,2%).

Болжамдарға сәйкес, Қазақстандағы халық саны2050 жылдың соңына қарай 26,3 млн адамға жетеді.

Күтілетін өмір сүру ұзақтығы 2020-2021 жылдардағы пандемия кезінде төмендегеннен кейінгі 2021 жылғы 70,23-тен 2024 жылы 75,44 жасқа дейін өсті.

2013—2024 жылдар аралығындағы орташа өмір сүру ұзақтығының өзгеру динамикасы мынадай:

БЖЗҚ-ның да, БҰҰ-ның да болжамдары 2050 жылға қарай өмір сүру ұзақтығының өсуіне байланысты демографиялық қартаюдың жоғары деңгейібайқалатынын көрсетеді (халықтың жалпы санындағы 60 және одан жоғары жастағы адамдардың үлесі 2009 жылғы 9,7%-дан 2024 жылы 13,9%-ға дейін өсті және 2050 жылға қарай 19%-ға дейін өседі деп болжануда. Яғни, 2050 жылға қарай орта есеппен әрбір бесіншіқазақстандық 60 жастан асқан болады).

Жалпы халық санындағы 60 жастан асқан адамдардың

алатын үлесі туралы нақты дерек пен болжам

Халық құрылымына туудың жиынтық коэффициенті (ТЖК) айтарлықтай әсер етеді, бұл бір әйелдің репродуктивті кезеңде орташа есеппен қанша рет босанатынын көрсетеді (яғни шамамен 15-50 жас).

Бұл көрсеткіш 2021 жылғы 3,32-ден 2024 жылы 2,80-ге дейін төмендеді. БҰҰ болжамдарына сәйкес, Қазақстандағы туу коэффициентінің 2050 жылға қарай бір әйелге шаққанда 2,42 балаға дейін одан әрі төмендеуі күтілуде.

Бала туудың төмендеуі бүкіл әлем үшін жаһандық үрдіс болып табылады. Туу көрсеткіштерінің біртіндеп төмендеп, өмір сүру ұзақтығының артуы жағдайында еңбек нарығына адамдар аз араласа бастайды, зейнеткерлер мен еңбекке қабілетті халық арасындағы теңгерімсіздік одан әрі өсуде.

UNFPA-ның (БҰҰ-ның халықты қоныстандыру саласындағы қоры) Қазақстандағы өкілдігі Қазақстан Республикасының халқын қоныстандыру саласындағы жағдайды талдау есебінде біртіндеп 2050 жылға қарай 1000 адамға шаққанда 0 көші-қон сальдосынақол жеткізілетінін болжайды, бұл «республиканың жұмыс күшіне деген жоғары сұранысынан, елеулі этникалық эмиграция әлеуетінің біртіндеп сарқылуынан, Қазақстанның оңтүстігіндегі елдердегі халықтың жылдам өсуінен көрінетін экономикалық дамуымен түсіндіріледі«.  

Төменде 2016-2024жж. иммигранттар мен эмигранттар саны көрсетілген:

Көріп отырғанымыздай, пандемиядан кейін Қазақстанға келушілердің жыл сайынғы саны соңғы үш жылда 2,7 есеге өсті, ал 2020 жылдан бері кеткендердің саны 2,3 есеге азайды.

65 жастан асқан адамдардың санына бөлінген еңбекке қабілетті жастағы (25 жастан 64 жасқа дейін) адамдардың саны ретінде есептелетін әлеуетті қолдау коэффициенті одан әрі төмендеуде.

Еңбекке қабілетті жастағы адамдардың (25-64 жас) зейнеткерлерге (65+ жас) арақатынасы 2012 жылғы 7,7-ден 2024 жылы 5,2-ге дейін төмендеді. БЖЗҚ-ныңда, БҰҰ-ның да болжамдарына сәйкес, Қазақстанда әлеуетті қолдау коэффициенті 2050 жылға қарай 3,4-ке дейін төмендейді, бұл еңбекке қабілетті халыққатүсетін «жүктемені» арттырады.

Әлеуетті қолдау коэффициентінің нақты дерегі мен болжамы  

Естеріңізге сала кетейік, ТМД елдерінен Қазақстанның зейнетақы жүйесі ғана ұсынылған 2024 жылдың қорытындысы бойынша Mercer CFA институтының Жаһандық зейнетақы индексінде демографиялық үрдістер – туу көрсеткішінің төмендеуі мен өмір сүру ұзақтығының өсуін ескере отырып, зейнетақы жүйелерін одан әрі жаңғырту қажеттілігі атап көрсетілген.

Бұл жағдайда Қазақстанда қолданылып жүрген зейнетақы жүйесіне ұқсас, мемлекеттік және жинақтаушы құрамдауыштарды қамтитын көпдеңгейлі (аралас) жүйе неғұрлым тиімді. Мұндай үлгі лайықтызейнетақымен қамсыздандыру мәселесін тиімді шешіп, дамудың демографиялық және экономикалық үрдістеріне неғұрлым төзімді болып келеді.  

Алайда, Қазақстандағы ынтымақты зейнетақы біртіндеп қысқарып келе жатқанын ескерген жөн. Өйткені ол 1998 жылға дейінгі еңбек өтілін ескере отырып есептеледі. Ал 10% міндетті зейнетақы жарналары лайықты зейнетақымен қамсыздандыру үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан жинақтаушы құрамдауышты күшейту бойынша шаралар қабылдануда, олардың бірі – 2024 жылдан бастап 1975 жылы және одан кейін туған жұмысшылардың пайдасына жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын (ЖМЗЖ) кезең-кезеңімен енгізу. Осылайша, қазіргі уақытта Қазақстанда азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру бойынша жауапкершілікәлемдік тәжірибеде қалыптасқандай мемлекет, қызметкер және жұмыс беруші арасында бөлінген.

БЖЗҚ 2013 жылғы 22 тамызда «ГНПФ» ЖЗҚ» АҚ негізінде құрылды. БЖЗҚ құрылтайшысы және акционері – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің «Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті» ММ арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі. БЖЗҚ зейнетақы активтерін сенімгерлікпен басқаруды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады. Зейнетақы заңнамасына сәйкес БЖЗҚ міндетті зейнетақы жарналарын, жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын, ерікті зейнетақы жарналарын тартуды, сондай-ақ «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік беру туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес депозиттерге міндетті кепілдік беруді жүзеге асыратын ұйым аударған кепілдік берілген депозит бойынша кепілдік берілген өтемнің талап етілмеген сомасы есебінен қалыптастырылған ерікті зейнетақы жарналарын есепке алып, оның есебін жүргізеді, зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ Қор нысаналы активтер мен нысаналы талаптарды есепке алуды, нысаналы жинақтау шоттарына нысаналы жинақтарды (НЖ) есепке алу мен есептеуді, НЖ төлемдерін оларды алушының банк шоттарына есептеуді, «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы шеңберінде Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен НЖ қайтарымдарын есепке алуды жүзеге асырады (толығырақ www.enpf.kz сайтында).

2024 год стал продолжением глобальных тенденций старения населения и снижения рождаемости, которые оказывают значительное влияние на пенсионные системы разных стран, в том числе Казахстана. Мир переживает поворотный момент в своем демографическом переходе. Как было отмечено на Всемирном экономическом форуме: «Впервые в истории человечества людей в возрасте 65 лет и старше больше, чем детей в возрасте пяти лет и младше».

Население Казахстана по состоянию на 1 января 2025 года составило более 20,3 млн человек, из них в возрасте до 25 лет — 8,7 млн чел. (42,8%), от 25 до 65 лет – 9,7 млн чел. (48,0%), старше 65 лет – 1,9 млн чел. (9,2%).

Согласно прогнозам, в Казахстане численность населения к концу 2050 года достигнет 26,3 млнчеловек.

Ожидаемая продолжительность жизни после снижения на фоне пандемии в 2020 – 2021 гг. повысилась с 70,23 в 2021 году до 75,44 лет в 2024году.

Динамика изменения средней продолжительности жизни в период с 2013 по 2024 годы представлена следующим образом:

Прогнозы как ЕНПФ, так и ООН показывают, что к 2050 году будет наблюдаться высокий уровень демографической старости по причине ростапродолжительности жизни (доля людей в возрасте 60 лет и старше в общем объеме населения выросла с 9,7%в 2009 году до 13,9% в 2024 г. и по прогнозам продолжит расти до 19% к 2050 г., то есть к 2050 году в среднем каждый пятый казахстанец будет в возрасте 60 лет и старше).

Факт и прогноз доли людей в возрасте 60 лет и старше в общем объеме населения

Значительное влияние на структуру населенияоказывает суммарный коэффициент рождаемости (СКР), который показывает, сколько в среднем родила бы одна женщина на протяжении всего репродуктивного периода (т. е. примерно от 15 до 50 лет).

Данный показатель снизился с 3,32 в 2021 году до 2,80 в 2024 г. Согласно прогнозам ООН, ожидаетсядальнейшее снижение коэффициента рождаемости в Казахстане до 2,42 ребенка на одну женщину к 2050 году.

Снижение рождаемости является глобальной тенденцией для всего мира. В условиях постепенного снижения показателей рождаемости и увеличения продолжительности жизни всё меньше людей выходят на рынок труда, дисбаланс между пенсионерами и трудоспособным населением продолжает расти.

Представительство ЮНФПА (Фонд ООН в области народонаселения) в Казахстане в отчете Анализ положения в области народонаселения Республики Казахстан прогнозирует постепенное достижение сальдо миграции 0 на 1000 человек к 2050 году, что объясняется «экономическим развитием республики, которое сопровождается высоким спросом на рабочую силу, постепенным исчерпанием потенциала значительной этнической эмиграции, быстрым ростом населения в странах к югу от Казахстана».

Ниже приведено количество иммигрантов и эмигрантов за 2016 — 2024 годы:

​Как видно, после пандемии ежегодная численность прибывающих в Казахстан за последние три года выросла в 2,7 раза, тогда как число выбывших с 2020 года снизилось в 2,3 раза.

Коэффициент потенциальной поддержки, рассчитываемый как количество людей трудоспособного возраста (от 25 до 64 лет), поделенное на количество людей в возрасте 65 лет и старше, продолжает снижаться.

Соотношение людей трудоспособного возраста (25-64 лет) к пенсионерам (65+ лет) снизилось с 7,7 в 2012 году до 5,2 в 2024 г. Согласно прогнозам, как ЕНПФ, так и ООН, в Казахстане коэффициент потенциальной поддержки снизится до 3,4 к 2050 г., что увеличит «нагрузку» на трудоспособное население.

Факт и прогноз коэффициента потенциальной поддержки

Напомним, что в Глобальном пенсионном индексе Института Mercer CFA по итогам 2024 года, в котором из стран СНГ была представлена только пенсионная система Казахстана, подчеркивается необходимость модернизации пенсионных систем с учётом демографических тенденций – сокращения рождаемости и роста продолжительности жизни.

В этих условиях наиболее эффективна многоуровневая (смешанная) система, включающая государственный и накопительный компоненты, аналогичная действующей в Казахстане. Такая модель успешнее решает задачу адекватного пенсионного обеспечения и является более устойчивой к демографическим и экономическим процессам развития.  

Однако стоит учесть, что солидарная пенсия в Казахстане постепенно сокращается, поскольку рассчитывается с учётом стажа до 1998 года. Обязательные пенсионные взносы в размере 10 % могут быть недостаточными для достойного пенсионного обеспечения. Поэтому предприняты меры по усилению накопительного компонента, одной из которых является поэтапное введение с 2024 года ОПВР в пользу работников, рожденных в 1975 году и позднее. Таким образом, в настоящий момент в Казахстане ответственность за пенсионное обеспечение граждан несут государство, работник и работодатель, как принято в мировой практике.

ЕНПФ создан 22 августа 2013 года на базе АО «НПФ «ГНПФ». Учредителем и акционером ЕНПФ является Правительство Республики Казахстан в лице ГУ «Комитет государственного имущества и приватизации» Министерства финансов Республики Казахстан. Доверительное управление пенсионными активами ЕНПФ осуществляет Национальный Банк Республики Казахстан. В соответствии с пенсионным законодательством ЕНПФ осуществляет привлечение обязательных пенсионных взносов, обязательных пенсионных взносов работодателя, обязательных профессиональных пенсионных взносов, добровольных пенсионных взносов, а также зачисление и учет добровольных пенсионных взносов, сформированных за счет невостребованной суммы гарантийного возмещения по гарантируемому депозиту, перечисленной организацией, осуществляющей обязательное гарантирование депозитов, в соответствии с Законом Республики Казахстан «Об обязательном гарантировании депозитов, размещенных в банках второго уровня Республики Казахстан», обеспечивает осуществление пенсионных выплат. Также Фонд осуществляет учет целевых активов и целевых требований, учет и зачисление целевых накоплений (ЦН) на целевые накопительные счета, выплат ЦН их получателю на банковские счета, учет возвратов ЦН в порядке, определенном Правительством Республики Казахстан в рамках программы «Национальный фонд – детям». (Подробнее на www.enpf.kz).

2024 was a continuation of the global trends of population aging and declining birth rates, which have a significant impact on the pension systems of different countries, including Kazakhstan. The world is experiencing a turning point in its demographic transition. As noted at the World Economic Forum: «For the first time in human history, there are more people aged 65 and over than children aged five and under.»

The population of Kazakhstan as of January 1, 2025 amounted to more than 20.3 million people, of which 8.7 million people (42.8%) were under 25, 9.7 million people (48.0%) were from 25 to 65, and 1.9 million people (9.2%) were over 65..

According to forecasts, the population of Kazakhstan will reach 26.3 million people by the end of 2050.

Life expectancy after a decline due to the pandemic in 2020-2021 increased from 70.23 in 2021 to 75.44 years in 2024.

The dynamics of changes in average life expectancy in the period from 2013 to 2024 are presented as follows:

Forecasts from both the UAPF and the UN show that by 2050 there will be a high level of demographic old age due to the increase in life expectancy (the share of people aged 60 and older in the total population increased from 9.7% in 2009 to 13.9% in 2024 and is projected to continue to grow to 19% by 2050, i.e. by 2050, on average, every fifth Kazakhstani will be aged 60 and older).

Fact and forecast of the share of people aged 60 years and older in the total population

• Total fertility rate

The total fertility rate (TFR) has a significant impact on the population structure. It shows how many children a woman would give birth to on average throughout her reproductive period (i.e. from about 15 to 50 years).

This indicator decreased from 3.32 in 2021 to 2.80 in 2024. According to UN forecasts, the fertility rate in Kazakhstan is expected to further decrease to 2.42children per woman by 2050.

The decline in birth rates is a global trend for the entire world. With the gradual decline in birth rates and the increase in life expectancy, fewer and fewer people enter the labor market, and the imbalance between pensioners and the working population continues to grow.

The UNFPA (United Nations Population Fund) office in Kazakhstan in the report Analysis of the Population Situation of the Republic of Kazakhstan predicts a gradual achievement of the migration balance of 0 per 1000 people by 2050, which is explained by «the economic development of the republic, which is accompanied by a high demand for labor, the gradual exhaustion of the potential for significant ethnic emigration, and rapid population growth in the countries to the south of Kazakhstan.»

Below is the number of immigrants and emigrants for 2016 — 2024:

​As can be seen, after the pandemic, the annual number of people arriving in Kazakhstan over the past three years has increased by 2.7 times, while the number of people leaving has decreased by 2.3 times since 2020.

Potential support ratio, calculated as the number of people of working age (25 to 64 years old) divided by the number of people aged 65 and over, continues to decline.

The ratio of people of working age (25-64 years old) to pensioners (65+ years old) has decreased from 7.7 in 2012 to 5.2 in 2024. According to forecasts by both the UAPF and the UN, the potential support ratio in Kazakhstan will decrease to 3.4 by 2050, which will increase the “burden” on the working population.

Fact and forecast of the potential support ratio

Let us recall that the Mercer CFA Institute Global Pension Index for 2024, in which the pension system of Kazakhstan was the only CIS country represented, emphasizes the need to modernize pension systems taking into account demographic trends — declining birth rates and increasing life expectancy.

In these conditions, the most effective is a multi-level (mixed) system, including state and funded components, similar to the one in force in Kazakhstan. This model more successfully solves the problem of adequate pension provision and is more resilient to demographic and economic development processes.

However, it is worth considering that the solidarity pension in Kazakhstan is gradually decreasing, since it is calculated taking into account the length of service before 1998. Mandatory pension contributions of 10% may be insufficient for decent pension provision. Therefore, measures have been taken to strengthen the funded component, one of which is the gradual introduction of the ECPC from 2024 in favor of workers born in 1975 and later. Thus, at present in Kazakhstan the responsibility for pension provision of citizens lies with the state, the employee and the employer, as is accepted in world practice.

UAPF was founded on August 22, 2013 on the basis of GNPF APF JSC. The founder and shareholder of the UAPF is the Government of the Republic of Kazakhstan represented by the State Institution Committee of State Property and Privatization of the Ministry of Finance of the Republic of Kazakhstan. Trust management of UAPF pension assets is carried out by the National Bank of the Republic of Kazakhstan. In accordance with the pension legislation, the UAPF attracts compulsory pension contributions, employer’s compulsory pension contributions, compulsory occupational pension contributions, voluntary pension contributions, as well as carries out enrollment and accounting of voluntary pension contributions formed at the expense of the unclaimed amount of guaranteed compensation for the guaranteed deposit, transferred by the organization carrying out mandatory guarantee of deposits, in accordance with the Law of the Republic of Kazakhstan «On mandatory guarantee of deposits placed in second-tier banks of the Republic of Kazakhstan», ensures the implementation of pension benefits. The Fund also carries out accounting of target assets and target requirements, accounting and crediting of target savings (TS) to target savings accounts, payments of TS to their recipients in bank accounts, accounting for returns of TS in the manner determined by the Government of the Republic of Kazakhstan within the framework of the National Fund for Children program (More details at www.enpf.kz)