Өлі риза болмай, тірі байымайды

Биыл кемеңгер,шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділ билігімен, ел басына күн туғанда жоңғар мен қалмақтарға қарсы күресте ерен ерлігімен батырлығымен аты шыққан, қайраткерлігімен тарихта қалған ұлы тұлға Ескелді Жылгелдіұлының туғанына 325 жыл толып отыр. Би атаның мерейтойына орай ауданымызда комиссия құрылып, жұмыс жасауда.
Тарихқа үңілер болсақ қазақтың көрнекті биі, батыры- Ескелді би (1692-1780) жылдары өмір сүрген.Туып-өскен жері Жетісу алабы. Іле, Қаратал, Көксу өзендерінің бойы. Шыққан тегі- Ұлы жүз Жалайыр, оның ішінде Сиыршы атасынан өрбиді. Шежіре дерегі бойынша Сиыршының Бірманағынан-Байкөбен-Тоқымбет -Жанғабыл -Жылкелді — Ескелді болып өрбіді.
Ескелдіден туған Дөмей, Арғынбай, Мырзатай, Найман, Таңатар, Жылқыайдар, Түнғатар деп аталатын балаларының ұрпағы өсіп өнген. Ескелдінің үлкен атасы Жанғабыл батыр әйгілі Әлібекұлы Төле бимен бастас, қадірлес, құда болған.
Жылкелдінің бәйбішесі алты Алашқа мәлім Төле бидің Ұланбике атты қызы екен. Талдықорғандық журналист, жазушы Әли Ысқабаев жинаған деректерге қарағанда, Ұланбике анамыз ұзатылғаннан кейін араға бірер жыл салып, әкесі Төлебидің ауылына төркіндеп барады. Мал ішінде Кертаған деген өгіз жүр екен. Құрбыларымен, шешесімен сырласқанда Ұланбике сол өгіздің басына жерік екенін білдіреді. Мұны естіген Төкең: «Кертаған — малымның құты мен берекесі еді, менің дәулетім қызыма ауысайын деген екен», — деп, өтінішін орындатады. Қызының құрбы-жеңгелерін шақырып: «Өгіздің басын бұзбай тұтас асыңдар, қай жерін қалап жейді екен, байқап отырыңдар»- дейді. Бірақ Ұланбике басты пісіріп алдына әкелгенде, құрбы жеңгелеріне: «Мені оңаша қалдырыңдар» деген тілек айтады. Әйткенмен бір-екі жеңгесі жабықтан сығалап қарап тұрады. Жерік қыз бастың тілін ғана кесіп алып, жеген екен. Мұны жақсылыққа жорыған Төлеби: «Құдай қаласа қызым ұл туады екен, ол қызыл тілдің шешені, өз елінің көсемі болады екен»-деп болжапты. Қызы төркінінен еліне қайтқан соң аман-есен босанып, ұл туады. Жылкелді қайын атасына ат шаптырып сүйінші сұратқанда, Төлеби:
«Тілекті Алла ескерді, Жалайыр еліне ес келді, баланың аты Ескелді болсын, елінің есіне ес қосылып, халқының қамын ойлайтын азамат болсын!» деп батасын беріпті.
Ескелдінің жастайынан зерек, тапқыр болып өсуіне қоршаған ортасы игі ықпал еткен. Ел билеген азаматтар, айыр тілді билер бас қосқанда әкесі Ескелдіні бала кезінен бірге ертіп жүрген. Келе-келе есі кіре бастаған кезде билер шиеленіскен дау-дамайдың шешуін таппай дағдарып отырғанда балаң жігіттің еті қызып, арқасы қозып, сөз сұрай бастаған. Ауыл ақсақалдары, білікті билер оқта-текте сөз кезегін бергенде Ескелді асқан тапқырлықпен, шешендікпен, ақынша ұйқас сөздер тауып, сөйлей жөнеледі екен. Бұған әкесі Жылкелді ұяла қысылып: «Балам, үлкендердің алдына бекер түсесің», — деп, тыйым салмақ болғанда сөз төркінін ұғатын зерделі, зиялы кісілер: «Жылкелді, баланың талабын қайтарма, бұл жерде «ата тұрғанда ұл сөйлегеннен без,ана тұрғанда қыз сөйлегеннен без» деген көне мәтелді қолдану ретсіз, балаңның ұғымы да, түйсігі де бөлек, басқа балаларға ұқсамайды» дегенде, көңілі тасып шабыттанған Ескелді:
Қой асығын қомсынып,
Шымыр емес демеңіз,
Қолға жақса сақа ғой.
Ұл сөйлесе шамсынып,
Жасы кіші демеңіз,
Ақылы асса дана ғой, — деп тоқтаған екен. Бұған әкесі де шаттанып: «Балам, алдыңнан жарылқасын, үй баласы ма десем, ел баласы екенсің, еліңнің ай маңдайлы арысы бол!» — деп, батасын берген екен.
Төле би жиені бес жасқа толғанда ұлы жүздің бар жақсысын шақырып, Ескелдіні оң тізесіне отырғызып: «Ақыл-есім орнына келді, енді бір он бес жыл жасаймын» — деп, өзінің де алдағы ғұмырын болжаған екен. Бұл жолы Төле би ең ұлы үш батасының бірін Ескелдіге берген екен. Қызырдың сөзіндей бірінші батасын Абылай ханға, екінші батасын Жетісу жерін жау қалмақтан азат етуде айрықша еңбек сіңіріп, теңдессіз ерліктер жасаған Өтеген батырға берсе керек.
Бірде Абылай хан жорық сапарынан келе жатып, жолай Сыр бойын жайлап отырған Жалайыр еліне ат басын бұрыпты. Осы өңірдегі сыйлы кісілердің бірі Жылкелді оны арнайы қонақ етеді. Сый-сияпат көріп, көңілі толған Абылай үй иесін сөзге тартады.
-Ақсақал, әңгіме айта отырайық. Сіздің ойыңызша, жол анасы не, су анасы не, сөз анасы не?-деп сұрақ қояды. Адамгершілігі, кісілігі айрықша болса да Жылкелді мүндай тапқыр сөзге орашолақтау-тұғын. Сонда да сұраққа жауап беру керек:
-Жол анасы үлкен даңғыл жол шығар. Су анасы — мұхит, сөз анасы тіл шығар, — депті күмілжіңкіреп. Сонда сөзге құлақ тігіп отырған Ескелді:
-Жол анасы тұяқ болар, су анасы бұлақ болар, сөз анасы құлақ болар,-деп жауап берген көрінеді.
Енді бір деректе, ер жетіп келе жатқан жиенін Төле би сынамақ болған екен. Алыстан сәлем беруге арнайы келген Ескелді әбден кәрілік жеңген нағашы атасына:
Армысыз, ата!
Таудан аққан бұлағым,
Жауға шапсам ұраным.
Сыйынсам да Аллаға
Өзіңді айтып тұрамын!
Алты Алаштың өрісің,
Халқымыздың төрісің.
Өзің ғана табасың
Әрбір істің желісін, деп сәлем берген екен. Жақын жолдастарын ертіп, сонау Сыр бойынан Қазығұрт етегіне арнайы келген жиеніне риза болғаны сонша бірден өбектемей, ақыл-есінің қаншалықты толысқанын байқау үшін:
-Досың қайда? Дұшпаның қайда?- деп сұрақ қойыпты Төле би:
Ескелді сұқ саусағымен жүрек тұсын нұқыпты да, аузын ашып, тілін көрсетіпті.
-Жақсылық пен жамандықтың тұрағы қайда? — деп сұрағанда, Ескелді оң иығы мен сол иығын көрсетіпті.
— Білікті адам қандай? Ақымақ адам қандай? -деп сұрағанда Ескелді күн көзіне күн салып қарап, алысқа үңіліпті, содан кейін көзін жұмып, төмен қарапты. Сонда қарт би «түсіндім» дегендей басын изеп, «балам, қолыңды жайшы» депті.
Шырағың жанып тұрсын,
Бұлағың ағып тұрсын.
Мың да бір бәледен,
Жүз де бір кесапаттан
Алла тағала қағып тұрсын.
Жазың жайлы болсын,
Қысың майлы болсын,
Отын-суың сайлы болсын.
Саған қастық ойлағанның
Көкірегіне қайғы толсын.
Дұшпаның табаныңда болсын,
Достарың қабағыңда болсын.
Маңдайыңда жұлдыз болсын,
Таңдайыңда бұлбұл болсын, — депті.
Қонақтар бой жазып сыртқа шыққанда, жолдастары:
-«Достарың кім? Дұшпаның қайда?» дегенде, неге жүрек тұсын нұқып, неге аузыңды ашып тіліңді көрсеттің?- деп сұрағанда, Ескелді:
-Қас та, дұшпан да, дос та адамның өзінен. Жүрегің жұмсақ, пейілің кең болса, дос көп. Жүрек — адам денесінің төрешісі. Төреші әділ болса, жұрт айналаңа жиналады, сондықтан достықтың діңгегі деп, жүрек тұсын көрсеттім. Тіл-адамның әрі досы, әрі дұшпаны. Парасатты сөз айтсаң, біреуге жақсылық тілесең, жан-жағың жарқырап жүреді, байқамай, ағат сөз айтсаң — жан-жағың жабыла шағатын жылан-шаянға толады. Мен соны меңзедім.
-«Жақсылық пен жамандықтың тұрағы қайда?» деген сұраққа оң иығың мен сол иығыңды неге көрсеттің?,-деп сұрағанда, Ескелді:
-Көне аңыздарда Қаһарман, Қатибин деген екі періште адам баласының жақсылығы мен жамандығын екі иығында отырып, үнемі жазып отырады деп, әжем мен атам айтатын депті.
Бала жігіт бірнеше күннен кейін еліне жүрмек болғанда, Төле би жиенін өз ордасына шақырып, ақ бурыл дөненді, күмістеп шапқан ер-тұрманымен алдына көлденең тартып, алмас қылыш сыйлапты. Ескелді нағашы атасы берген түлпарға мініп, алмас қылышын жарқыратып қолына ұстағанда, тұлғасы жауға енді аттанғалы тұрған батырға ұқсаса керек. СондаТөлеби:
Біралла жар болып,
Қызыр-Ӏлияс шылауыңда
болсын.
Атың құтты болсын,
Жаның жұпты болсын.
Табаныңнан мұз өтсін,
Маңдайыңнан күн өтсін.
Үйің ырысқа толып,
Төріңе Қызыр түнесін.
Ғайып-ерен қырық шілтен
Жан-жағыңнан қолдасын.
Мұратың халық болсын,
Алдың жарық болсын! -деп бата беріпті.
Ескелдінің ат жалын тартып мініп, ел ісіне араласқан кезі-Жоңғар шапқыншылығының өршіп, әсіресе Жетісуды қоныстанған қазақ ру-тайпаларының зор күйзеліске ұшырауымен тұспа-тұс келеді. Жойқын шапқыншылық жылдарында Жалайыр елі ата қонысынан ауа көшіп, Сыр бойына ығысуға мәжбүр болады. Осындай қиын-қыстау кезеңде Ескелді би өзінің әйгілі үзеңгілестері Балпық би, Орақты батыр, Қабан жырау сияқты елге тұтқа азаматтармен тізе қоса қимылдап жүріп, ата мекеннен жаудың іргесінің түрілуіне мұрындық болады.
Ескелді алғаш рет Жоңғарлармен болған Іле-Бақанас шайқасында (1723) батырлығымен көзге түседі. Осы соғыста жоңғарлардың Жетісудағы ең берік бекінісін бұзып, Ескелді батыр бастаған қол Қабанбай батырдың әскеріне қосылды. Күш біріктірген қазақ қосындары түріле қашқан жоңғар жақтарына Жоңғар қақпасының түбінде соққы беріп, зор шығынға ұшыратады.
Ескелді би бастаған жалайыр қолы Аңырақай шайқасына, Аягөз, Таскескен мен қазіргі Текелі қаласынан әрідегі Жолбарыс сайы, Балдырғанды, Қызқұлаған деген жерлерде өткен шайқастарға қатысып, қазақ жерін жаудан азат етуге елеулі үлес қосты. Ескелді бидің Абылай ханның сенімді серігі болғаны жайында да аңыздар сақталған.
Тарихи деректерде Ескелді бидің елдік істерінің бірі ретінде шапқыншылықтан шашыраған Жалайыр елінің басын қосып, ата мекені Қаратал, Көксу өзендерінің бойына қайта қоныстандыруы айтылады. Қалың Жалайыр атамекенге оралып, қоныс-тұрақ белгілесіп жатқанда Қабан жырау Ескелді биге былай деп сауал тастапты: «Уа, Ескелді, еліңді жеріне жеткіздің, талай-талай қасіретті басыңнан өткіздің. Осы жерге жеткенше шарқ ұрдың, тыным таппадың. Айт мына жұртыңа, ұрпағыңның келешегі не болды? Бұл жерде не азайып, не толады?» Сонда Ескелді би: «Тектіден тексіз озар, бірақ ұзаққа бармас, темір құрсау үзілер, темір кісен шешілер. Ұрпағым осы жерде өседі де өнеді. Оған мына Ескелді жарқырап тұрған күндей сенеді!» — деген екен.
Үстіміздегі жылғы 8-ші наурыз «Халықаралық әйелдер күні» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің жылдағы дәстүрі бойынша еліміздің бір топ қыз-келіншектерін қабылдап, сыр бөліскенін көпшілік қауым жақсы біледі. Осы кездесуде Елбасы Н.Назарбаев Ескелді би бабамыздың мына бір ғақлия сөзін:
«Әйел – үйдегі ырысың,
Ұл — айбарлы қылышың.
Қыз -түздегі өрісің,
Келін — кеңейген тынысың» деп мысалға келтіре сөйледі. Ескелді бабамыздың осындай аталы нақыл сөздері әр қазақтың жүрегінде орын алып, болашақ ұрпақ үшін үлгі-өнеге.
Халқымыздың намысынан жаратылып, дәуір жүгін арқалап өткен бабаларға тағзым ету барша¬ Алаш жұртының перзенттік парызы. Ескелді бидің 325 жылдығының атап өтілуінің өзі ел қамын ойлап, халық тағдырына бел шеше араласқан орасан істер тындырған ата-бабаға деген ұрпақ ризашылығының белгісі.
«Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген. «Көп түкірсе көл болады» деген тағы бар.
Ел қамы деп өткен асылымыздың тойына ат салысамын, үлесімді қосамын деген азаматтар болып жатса, ауданымызда құрылған арнайы комиссияға хабарласуларына болады.Баба рухына тағзым етіңіз,ат салысыңыз ағайын!

Л.ОҢАЛБАЕВА.
(Кейбір деректер интернет желісінен алынды.)