Тұмарша ананың бастауы

Сарыөзек ауылының жоғарғы жағындағы Ақбастау деген жерге бардық. Қаладан екі-үш жеңіл көлікпен келген қонақтардың ешқайсысы қарап тұрған жоқ. Біреулері бастау маңын тазартып, егілген талдарды суарып жүрсе, әйелдер жағы қазан көтеріп, ас әзірлеп жатыр екен. Бала-шаға үлкендерге болысып жүр.

Бейғұт Атантайұлы мені тілші қыз деп таныстырып, мән-жайды түсіндірді. Біздің киелі мекенге ат арылтып келген қонақтарды да маған таныстырып жатыр. Ақжарқын жандар аталмыш бастаудың жанында дастархан жайып, әңгіме-дүкен құрды. Бастаудың тарихын егжей-тегжейлі түсіндіріп, естіген, білгендерін тілге тиек етті. Мен ұйып тыңдап отырмын. Біздің Күреңбел өңірі — ақын, жыраулар, би мен шешендер, болыстар мен төрелер, батырлар мен даналардың ізі қалған, құт дарыған киелі мекендердің бірі ғой, шіркін. Осы өңірге танымал болған, есімдері ғасырлар қойнауынан бізге жеткен аса сұлу, аруақты аналарымыз – Қоянкөз бен Шанханай аналарымызды атасақ болады. Енді міне, Тұмарша анамыздың даналығы, қасиеттілігі де әйгілі болмақ.

Келесі кезекте Әжібай бабамыздың ұрпақтарына сөз берейік.
Сімтіков Жолшы Құдайбергенұлы: «Әжібай атамыздың ұрпағы болып келемін. «Әжібай» бабамыздың атындағы қордың төрағасымын. Былтырғы жылы Тұмарша апамыздың бастауын тауып, басына белгі қойып, біршама жұмыстар жасалған болатын. Көктемде келіп, ағаштар отырғызып қайттық. Бүгін сол еңбектерімізді көріп қайтайық, «еккен ағаштарымыз өсті ме екен?» деп, ұрпақ сабақтастығы ретінде немере-шөберелерімізді алып келіп, осындай қасиетті дүниелерді біліп жүрсін, данагөй, ақын анамыздың бастауын көрсін деген ниетпен келген едік. Былтыр келіп, қайтып бара жатқан кезімізде, сәйкестік пе, табиғаттың тылсым күші ме екен білмейміз, күн ұясына батып бара жатқан мезгілде, бастаудан төмен біраз жер жүргеннен кейін таудың бейнесі көрпе жамылып жатқан апамыздың бейнесіне ұқсап тұрғанын байқап, оны да жақсылыққа жорыған едік. Келесі жолы Бейғұт пен Сұраншы ағамыз қайта келіп, көріп, суретке түсіріп кеткен болатын. Біз білмейтін табиғаттың тылсым күші көп қой. Бұл да бір сәйкестік деп ойлаймыз. Алғаш келгенімізде бастаудың жанында бір түп жиде ағашы өсіп тұр екен. Жақындап қарасақ, төрт түп бірге ұйысып өсіп, бір жиде ағашы боп тұр. Алғаш осы төртеуіміз — Сімтіков Жолшы Құдайбергенұлы, Сыдықбеков Бейғұт Атантайұлы, Әміров Жоламан Әмірұлы, Бектенов Сұраншы Жұмаханұлы келген едік. Төрт түп бір өскенін, біз төртеуміз бірге келгенімізді жақсылыққа жорыдық. Кейінгі ұрпақтарымыз еске алып жүрсін деген ниетпен алдағы уақытта әлі талай жұмыстар жасаймыз деген ойымыз бар.
Бектенов Сұраншы Жұмаханұлы Әжібай батырдың тоғызыншы ұрпағы: «Біз осы Тұмарша бастауын тапқан соң, «нақ осы бастау ма, жоқ па?» деп көңілде күдік болды. Оңтүстікке қарай бірнеше бастау бар деп естідік. Айгүл деген жерде бір қойшыдан сұрасақ, «Ақбастау деген сол бір ғана бастау» деп нұсқады. Оның арғы жағында Белбастау деген жер бар екен, ол жердегілерден де сұрадық. Барлығының айтқаны осы бір бастау болды. Осылай нақ көзімізді жеткіздік десек болады. Енді Күреңбел дегеннің тарихына үңілейік. Әбзейіт Мәлкеұлының «Ер Әжібай» дастанында «Көксу-Күреңбел жерін жайлаған» деп айтылған. Күреңбел жері деп келіп отырған себебіміз сондықтан. Облыстық «Жетісу» газетінің редакторы болған Жақыпжан Нұрғожаев деген азамат Ақбастау – осы Сарыөзектің маңында деп нақты дәлелмен айтып берген. Осы дәлелдерді жиып, осы бастаудың басына белгі тас орнаттық.
Тағы да алдағы уақыттың еншісіндегі іс: Әжібай бабамызға үлкен ескерткіш қойсақ деген ниетіміз бар, сол мақсатта жұмыс жасап жатырмыз. Әжібай бабамыздың қазған тоғаны Таутүргеннен бастау алады да аяғы – Бәйдібек ауылына (бұрынғы Моловодный) барады. Арақашықтығы он бес шақырымды құрайды. Осы күнге дейін Қаракемер, Атамқұл, Талдыбұлақ, Ақши, Сатай ауылдары пайдаланып отыр. Моловодный ауылы бұрындары «Атамқұлдың ойы» деп аталады екен, сондағы Атамқұл – Әжібайдың немересі. Кезінде ол Талғарға дейінгі өңірде болыс болып, билігі жүрген. Ресейден капитан шенін алып, алтын лентасын таққан екен. Халық игілігі үшін бірнеше дүкен салдырған. Ары өткен, бері өткен керуен тоқтап, дамылдайтын бекет тұрғызған. Бәйдібек ауылында Атамқұлдың атында мешіт бар. Атамқұлдың бейіті де осы ауылда жатыр. Бейіттің бабамыздікі екенін нақты білетін 1936 жылы туған, Балтабай аулының тұрғыны Куюков Болат деген ақсақал нақтылап берді. Өз қолымен жазылған тарихи дерек бар. Ол менің қолымда. Әжібай атамыздың ескерткішін сол төңірекке қойсақ деп едік. Жер мәселесі шешілсе, белсенді азаматтарымыз қолға алсақ деп отыр.

1992 жылы Қожа-Ахмет-Яссауи мовзолейіне жөндеу жұмыстарын (реставрация) жасаған кезде, қазба жұмыстары жасалған. Архив мәліметтері бойынша, «Осы жерде Әжібай батыр жерленген» деген құлпытас шыққан. Сол бойынша қазіргі кезде фармацевтика ғылымының докторы, академик Үшбаев Кеңесбай деген ағайымыз сол кісі бас болып, бабамызды тақта тасқа жаздыртып, құран оқытып, ас берген екен. Содан 64 нөмірде Түркістанда жерленген батырлар мен билердің тізімінде Әжібай бабамыз бар. Бұл әңгіме біздің бұрынғы ата-бабаларымыздың «Әжібай аталарың Түркістан өңірінде жерленген» деген сөздің дәлелі ретінде құлпытас шығып отыр ғой. Ол жерде «Әжібай батыр» деп қана жазылған еді, кейіннен «Әзіреті Сұлтан» музейі жанындағы ғылыми кеңестің шешімімен «Албан Әжібай батыр Найманбайұлы » деп және туған, қайтқан жылы көрсетіліп толықтырылып жазылды. Осы мәселенің шешімін жақында ғана алдық».
Сыдықбеков Бейғұт Атантайұлы: «Қазақ жерінде табиғаты көркем жерлер көп-ақ. Болашақта осы маңға жастар келіп, экскурсия жасайтындай, жаңа шаңырақ көтерген жастар келіп, тарихи жерді көріп, тамашалайтындай орынға айналдырсақ деген ойымыз бар».
Бектенов Сұраншы Жұмаханұлы: «Біз Ұлы жүздің ішінде Албан, оның ішінде кең тараған үлкен ата — Қызылбөрік деген рудан боламыз. Қызылбөрікке ұран болған түп атамыз — Әжібай атамыз боп саналады. Қазақ пен қалмақ соғысында қалмақ батырларымен жекпе-жекке шығып, жеңіске жетіп отырған. Соның бір дәлелі, қалмақтың Зона деген батырымен жекпе-жекке шығып, оны жеңеді. «Бұл да бір елдің батыры, ардақтысы ғой» деп, ардақтап, жерлеп, басына тас қойып, ас берген. Осыдан Әжібай атамыздың аты шығып, қасиетті адам екені барша жұртқа жайылады. Ол Райымбек, Ханкелді, Малай батыр, Өтеген батырлармен замандас болып, бірге қалмақтармен шайқасқан. Өзі шаруақор адам болған. Туып-өскен жері – қазіргі Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы, Таутүрген деген жер екен. Елді отырықшылыққа үгіттеп, болашақ ұрпаққа игі іс қалдыру мақсатында Түрген өзенінен он бес шақырым жерге тоған қаздырған. Тоғанды қазып келе жатқанда алдарынан үйдей үлкен бір тас кез болып, ары қарай қазуға кедергі келтіреді. Қалайда бұл тасты аударуға бүкіл ел болып, жұрт болып жұмылады, бірақ орнынан қозғай алмайды. Сонда Әжібай атамыз жуандығы білектей қырық құлаш арқан алдырып, тасты байлап, атқа мініп, тақымдап өз атын шақырып «Әжібайлап» тартқан кезде, тас аунап, тоғанға жол ашылады. Осылайша атамыз бүкіл Қызылбөрікке ұран боп қалады. Осы күнге дейін бәйгеге шапқан Қызылбөріктің ұрпағы «Әжібайлап» шабады. Атамыздың жастайынан айттырған қалыңдығы Қарауқыстық Ескене байдың қызы Тұмарша деген қыз. Тұмарша анамыз өзі әулие, көріпкел кісі болған екен.
Әжібай кезекті бір жорығында қалмақтардың Дина атты қыздарын қолды ғып әкеледі де, Әжібай батыр оны әйелдікке алады. Тағы бір жорықта Әжібай қалмақтардың қолына түсіп, бір-екі жыл хабар-ошарсыз кетеді. Әжібайды өлдіге санаған елдің ішінде Тұмарша мен Дина жайында түрлі әңгімелер айтыла бастайды. Қаңқу сөздерді естіген қайынағасы Алтай би бұл екеуін «құдық қазып, су шығарыңдар» деп айдалаға апарып тастайды. Тұмарша мен Дина басқалқа жасап, сол жерде құдық қаза бастайды. Дина құдықтың сыртында, ал Тұмарша ішінде болады. Күннің ыстығынан екеуі де жалаңаштанып, қаза береді. Құдықтың ішінде отырған Тұмарша дүбірлеген дыбысты естиді де, сырттағы Динаға айтады: «Көйлегімді әперіп жіберші, біреу келе жатыр-ау деймін» дейді. Сонда жан-жағына қараған Дина ешкімнің жоқтығын айтып, көйлегін әпере қоймайды. Сол арада есекке мінген ақсақалды үлкен қарияны Тұмарша көреді. Қария Тұмаршаға «қолыңды жай» дейді. Жалаңаш отырған Тұмарша екі шынтағымен қос анарын жауып, қолын жаяды. Қария сонда: «Көсегең көгеріп, өркенің өссін!» деп батасын береді. Сонда төбеде тұрған Дина: «Сіз кімге қол жайып тұрсыз? Маңайда ешкім жоқ қой» дейді. Тұмарша Қыдыр атаның батасынан кейін кетпенін салып кеп жібергенде, су бұрқ етіп шығады. Бұған дейін бұл маңайдан талайлар құдық қазып, шығара алмаған екен. Осылайша бұл бастау Тұмарша анамыздың бастауы деп аталып кеткен. Одан бері үш жүз жылға жуық уақыт өтсе де әлі күнге дейін бұл бастаудан мал-жан су ішіп, маңайы малға толып келеді. Кеңес үкіметі кезінде де колхоз, совхоздың қойлары осы өлеңді жерде жайылып, малдың қарасы кетпеген. Басында Тұмаршаның бастауы деп аталған, кейін маңы аппақ қойға толып жатқандықтан, Ақбастау деп аталған екен.
Осы Ақбастау-Тұмаршаның бастауы дегенді естіп, 2019 жылы құрылған Әжібай қорының президенті Жолшы және Бейқұт, Жоламан, Сұраншы деген азаматтар, 2020 жылы келіп, сұрастырып, бастауды тауып, басына ескерткіш белгіні қойдық. Үш жүз жылдан бері ескерілмей келе жатқан дүние еді, ескерілмей келе жатқан бастау еді. Ұрпағымыз біле жүрсін деген оймен немерелерімізді алып кеп отырмыз. Тұмарша анамыз қыдыр дарыған, ақылгөй, дана, ақын болған. Ақындығы жөнінде айтар болсақ, «Бес ғасыр жырлайды» кітабында ол кісінің азулы Қабылиса жыраумен айтысқан нұсқасы және «Қазақ айтыстары» кітабында да өзге ақындармен айтысқан нұсқалары бар».
Әбзейіт Мәлікеұлының «Бабалар сөзі» сериясында мың сегіз жүз сексен шумақтан тұратын «Ер Әжібай» атты тарихи жыры жазылған. Тұмарша анамыз бен Әжібай бабамыздың бейнелері айшықталар деген оймен аталмыш жырдан үзінді келтіргенді жөн көрдік.
Бір ата Ұлы жүзден Албан елі,
Шығыпты бұл Албаннан талай сері,
Қалмақтың жау кезінде көп алысқан,
Өтіпті Әжібай деген ердің бірі.
Албаннан бұл Әжібай батыр шыққан,
Өзімен алысқанның бәрін жыққан.
Шабысып қалмақпенен өмір бойы,
Ақыры Алатаудан айдап шыққан.
Әжібай Найманбайдың баласы екен,
Көзінің ағы менен қарасы екен.
Ішінде төрт баланың түрі бөлек,
Басқасы мұныменен талас екен.
Тастемір, Қаңлыбай мен Әжібай, Алтай,
Төрт бала туғызыпты бұл Найманбай.
Ішінде төртеуінің өзгеше боп,
Туыпты жүректі боп бұл Әжібай.
Найманбай қалың беріп Әжібайға,
Тұмарша деген қызға құда бопты.
Қыстықта Ескене деген байдың қызы,
Өзі сұлу ақ жүзді, шырын сөзі.
Көрген жігіт құмар боп Тұмаршаға,
Жалтылдар танадай боп қара көзі.
Тұмарша сұлу екен өте аппақ,
Айтады кереметін әркім мақтап.
Ерке басар, әртүрлі кәдесін ап,
Қайнына Әжібай да барған жақтап.
Аулына Ескене байдың күйеу барды,
Құшпақ боп, жөні келсе махбұб жарды.
“Күйеуі Тұмаршаның келіпті”, – деп,
Көп жігіт осы сөзден хабарланды.
Әркім-ақ Тұмаршаға екен ғашық,
Көп жігіт жүреді екен жармасып.
“Күйеудің түсі жаман, бір қара құл,
Болғын, – деп – айтады екен, – маған
нәсіп”.
Айтылып жүреді екен әртүрлі өсек,
Сөздері Әжібайдың еді кесек.
Құлағы жырым-жырым, түсі қара,
Денесі жаратылған өте кесек.
Бетінің тыртығы бар, найза сойған,
Маңдайын қылыш кесіп, шодырайған.
Кеспелтек, дым сөзі жоқ, толық дене,
Қыз тұрмақ, кемпір қорқар порымынан.
Әжібай қайнына өстіп барған екен,
Қазіргі Кетпен тауын қылған мекен.
“Айтқаны жігіттердің шын ба екен?” – деп,
Тұмарша Әжібайды көрген екен.
Көрген соң Әжібайды зәресі ұшты:
“Жаратқан қимапты ғой бұған түсті.
Қасына қайтіп жатам бұл жігіттің”,
Жаратпай ашуланды, қайрап тісті.
“Тимеймін бұл жігітке түсі қара,
Керек емес, болса да ақылы дана.
Мен – сұлу, ол анадай, қалай болар,
Бет-аузы бір жөнді емес, пара-пара”.
Тұмарша Әжібайға бармай қойды,
Тілдерін әке-шеше алмай қойды.
Қаншама жеңгелері айтса-дағы,
Ешкімнің айтқанына көнбей қойды.
Бұл іске ер Әжібай ашуланды,
Шыдамай ызасына от боп жанды.
“Қап, сенің осы ісіңе Тұмарша, – деп,
Қинауға саламын, – деп, – шыбын жанды”.
Әжібай күйеу болып жата берді,
Дәмінен байдың берген тата берді.
“Тұмарша өзі-ақ іздеп келеді” деп.
ххх
Солайша жеңгесіне жауап берді…
Атанды бұл Әжібай батыр енді.
Найзамен Зона батырды өлтіргенін
Қазақ, қалмақ елінің бәрі білді.
Мағлұм боп бұл атағы, мәшһүр болды,
Қырғыз, қазақ, өзбек бәрі білді.
“Зонаны Әжібай батыр өлтірді” деп,
Сөз қылып елдің бәрі жүрді енді.
Қалмақта Қора деген батыр болған,
Зонаны Әжібай өлтіргеннен хабарланған.
“Батырға қонақасы деп бір ат сойып,
Өзі жерлеп, басына белгі қойған”.
Мұны естіп, “анық батыр Әжібай” деп,
Сыртынан құмар болды “көрсем-ай!” деп.
“Түстесіп, сол батырмен дос боламын,
Егер де кезім келіп жолықса-ай! – деп.
Шіркін-ай, анық ер боп туған екен,
Жүр екен қандай жерді қылып мекен.
Зонаның одан өлген арманы жоқ,-деген қалмақтың Қора деген батыры Зона батырды жеңіп, оны қарға-құзғынға жем қылмай, арулап жерлеп, қонақасына жылқы сойғанын естіп, мұндай бекзадалық екінің бірінің қолынан келмейтін нәрсе екенін бағалап, Әжібай бабамызды Қатынтөренің зынданынан босатып алады, бір жарым жыл күтіп, семіз тайдың терісіне орап, емдеп жазады. Қалмақтың батыры көк биені мінгізіп, «мінсең көлік, ішсең сусын» деп мекеніне қайтарады. Әжібай ешкімнің малына, жанына тиіспеймін деп серт береді де кетеді. Сол көк биенің тұқымы Әжібай атамыздың ұрпақтарына құт боп, мал басы өседі. Көк биенің бір тұқымы аңызға айналып, «Қожамқұлдың көк қасқа аты» деген атақты ат болған. Көк қасқа ат жиырма екі жыл бәйгеден келген. Атақты Мақсұт болыс әкесі Қожамқұлға ас бергенде, жиырма бес жастағы Көкқасқа ат жиырма екінші рет бәйгеден бірінші болып келіп, мәреге жеткеннен кейін өлген екен. Қасиетті аттың басын жерде қалмасын деп, қарағайдың екіаша басына іледі. Уақыт өте келе, қарағайдың өзі жығылады. Жолшының әкесі Құдайберген деген кісі Кеген ауданы Алғабас жылқы зауытында жылқы баққан. 1998 жылдары сол кісі бір малын сойып, құран бағыштап, қу басты жығылған қарағайдан аршып алып, екінші бір балашыққа ілгізіп қойыпты. Қазір сол балашық үлкен қарағай болған, қасиетті Көкқасқа аттың басы сол жерде әлі тұр. Жердің атауы да Көкқасқа аттың басы деп аталады.
ххх
Қызыр кеп бата берді Тұмаршаға,
Құдықты қаза берді, тағы жана.
Күрегін салған жерден су бұрқ етіп,
Құдықтан жөнелді су асып аға.
Су ішіп, сусындады екі пақыр,
Құдық толып, су асып ағып жатыр.
Екеуі бүгінгі іске қайран болып,
Біріне бірі айтып қарап отыр.
Құдықтан су ағызып үйге қайтты,
Алтайға болған істің жөнін айтты.
“Келіндер суды қалай шығарды” деп,
Биекең атқа мініп барып қайтты.
Көрген соң, бек қуанды Алтай биің:
Бұл жерден су шығуы өте қиын.
“Талай жігіт терең қып қазса-дағы,
Су шықпай қалушы еді, болмай бұйым.
Бұл жерден шығарды су балаларым,
Кеп еді өсекке еріп менің кәрім.
Бұлардың көңілін енді көтерейін,
Боп жүр ғой бейшараның көңілі жарым”.
Алтай би көңілденіп үйге қайтты,
Көшіріп Тұмаршаның жүгін артты.
“Өзің қазған құдықтың суын іш” деп,
Алтай би келіндеріне ақыл айтты.
Сол құдық қайнар болып әлі жатыр,
Су ағызып, қазып жүрген екі пақыр.
“Керемет Тұмаршада бар екен” деп,
Ойлады ақылменен Алтай батыр.
“Апыр-ай, бұл келінім тегін емес,
Болмас, – деп, – Тұмаршаға ешкім теңдес.
Бұл өзі қасиетті адам екен,
Енді Алтай арадағы өсекке ермес”.
“Сіз-біз” деп мұныменен жүре берді,
Қасиетін Тұмаршаның көзбен көрді.
Әрқашан Тұмаршаға ақыл салып,
Осылай ынтымақпен жүре берді.
Қызырдан Тұмарша өстіп бата алады,
Мекен қып жүре берді сары даланы.
Қазіргі Талдықорған аймағында
«Бастауы, – деп, – Тұмаршаның» аталады.
Сол құдық бастау болып ақырында,
«Рас» деп ел айтады осы күнде.
Қысы-жазы суы бір үзілмейді,
Мал баққан жетіп жатыр талай жанға.
Жайлайды бұл бастауды колхоздар кеп,
Жақсы жер, шөбі шүйгін, малы да көп.
Айналада аппақ боп қой жатқан соң,
Кетіпті осы кезде «Ақбастау» деп.
ххх
Ақбастау-Тұмаршаның бастауынан су ішіп, айналасына көз жүгірттім. Бастаудың маңы жоталанып келіп, төмен қарай ойпаңға ұласады және бір қызығы — жүрекке ұқсайды екен. Табиғаттың жаратылысында шек жоқ екен ғой. Қайтып келе жатқанымызда, күн ұясына еңкейіп қалған екен. Бейғұт Атантайұлы айтқандай, кеш батып келе жатқанда көрпе жамылған әйел адамның бейнесі көрінді. Бұл да бір тылсым дүниелердің бірі шығар деп, бүгінгі күнгі тыныс-тіршілікті ой елегінен өткізіп келемін. Тұмарша анамыздың бастауының арқасында жақсы адамдармен танысып, әңгімелесіп қайтқаныма іштей риза болдым. Алла Тағаланың бізге берер тосынсыйлары көп болғай.

Айнаш МӘМІЛЕНҚЫЗЫ